İlk Yayım Hakkı
Kültürel varlıklarının korunması birçok ülkenin anayasasında ve uluslararası sözleşmelerde yer almış, korunması devletlere ödev olarak yüklenmiştir. Toplumların yaşadığı savaşlar, göçler, felaketler sonrası dünyada var olan ve bulunan kültür varlıklarının sadece o ülkeye değil tüm dünyaya ait olduğu yaklaşımı “kültürel miras” ifadesini doğurmuştur. Kültürel mirası ortaya çıkarmak bu yönüyle çok değerli bir iştir. Kültürel mirasın gün yüzüne çıkması, bir değer olarak topluma kazandırılması yoğun ve sabırlı çalışmaların ürünü olarak ortaya çıkar. Arkeolojik kazıların, bu bilimin etik kurallarından ve mevzuattan kaynaklı, yöntemleri, çalışma şekilleri, şartları bulunmaktadır.
- Yazar : Cüneyd Altıparmak
- Tarih : 2021-01-16 15:16:25
Kültürel varlıklarının korunması birçok ülkenin anayasasında ve uluslararası sözleşmelerde yer almış, korunması devletle- re ödev olarak yüklenmiştir. Toplumların yaşadığı savaşlar, göçler, felaketler sonrası dünyada var olan ve bulunan kültür varlıklarının sadece o ülkeye değil tüm dünyaya ait olduğu yaklaşımı “kültürel miras” ifadesini doğurmuştur. Kültürel mirası ortaya çıkarmak bu yönüyle çok değerli bir iştir. Kültürel mirasın gün yüzüne çıkması, bir değer olarak topluma kazandırılması yoğun ve sabırlı çalışmaların ürünü olarak ortaya çıkar. Arkeolojik kazıların, bu bilimin etik kurallarından ve mevzuattan kaynaklı, yöntemleri, çalışma şekilleri, şartları bulunmaktadır.
Bu yazımızda, kazı, sondaj ve araştırmalarda, meydana çıkacak olan varlıkların yayım hakkına değineceğiz. Bu konudaki hukuki düzenlemeleri ve yayım hakkı sahibinin haklarını yalın bir dille ifade etmeye çalışırken, güncel yargı kararlarından örnek vereceğiz. Kazı bahsi ve çeşitleri konusunda üç temel düzenleme vardır. Bunlardan ilki, 2863 sayılı Yasa, ikincisi “Kültür ve Tabiat Varlıklarıyla İlgili Olarak Yapılacak Araştırma, Sondaj ve Kazılar Hakkında Yönetmelik” diğeri ise bu yasaya dayanılarak çıkarılan 14/01/2020 tarihinde yürürlüğe giren “Kültür ve Tabiat Varlıklarıyla İlgili Yapılacak Yüzey Araştırması, Sondaj ve Kazı Çalışmalarının Yürütülmesi Hakkında Yönerge”dir. Burada kazı, sondaj ve yüzey araştırmalarına ilişkin tanımlar, izin prosedürleri ve diğer hususlar detaylı biçimde düzenlemiştir. Şimdi konuyu mevzuata boğmadan, güncel örnekler ile izah etmeye başlayalım.
Efes Yamaçevler
Özel Bir Telif Hakkıdır
2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunun [KTVK] 43.maddesi “yayım hakkı” konusunu düzenlemiştir. Buna göre, kazı, sondaj ve araştırmalarda meydana çıkacak olan varlıkların yayım hakkı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu [FSEK] hükümleri gereğince, kazı, sondaj ve araştırma izni alan heyet ve kurumlar adına, kazı, sondaj ve araştırmayı fiilen idare edenlere aittir. Bu tür buluntuların yayım hakkını bu biçimde özgülemesi, özel bir “telif” hakkıdır.
FSEK’e göre “eser”, onu meydana getirene yani “eser sahibine” aittir. Eser, işleme yoluyla elde edilmişse, yani bir eserin üzerine bir emek katarak yeni bir eser ortaya çıkarılmışsa bu kanuna göre “asıl eser sahibinin hakları” saklı kalır. İşleyen kimse de hak sahibi olur. Ancak, incele- diğimiz bu konudaki hak, kültür mirasını “bulan kimseye” verilen bir haktır ve bu yönüyle “istisnai” bir durumdur. Kazı baş- kanları, her kazı dönemi sonunda, Kültür ve Turizm Bakanlığına bilimsel bir rapor vermekle yükümlüdürler. Kazının bitiminden itibaren, kazı dönemi çalışmalarına ait bilimsel raporlarını en geç iki yıl, nihai bilimsel raporlarını ise beş yıl içinde yayımlamayan kazı heyetlerinin kazı, sondaj ve araştırmalarda buldukları kültür ve tabiat varlıkları üzerindeki her türlü yayım hakkı Kültür ve Turizm Bakanlığına geçecektir. Buna göre, yayım hakkı beş yıllık bir süreyi kapsamaktadır. Şöyle ifade edersek: Kazı sürecinin bitmesinden başlayarak 2 yıl içinde bilimsel, 5 yıl içinde ise nihai bilimsel raporları yayımlanmaz ise kazı, sondaj ve araştırmaya tüm yayım hakkı bakanlığa geçecektir. Kültür ve Turizm Bakanlığı adına yapılan kazı, sondaj ve araştırmalara ait bilimsel raporlar, kazı başkanlığınca, yayımlanacak şekilde hazırlanır. Kültür ve Turizm Bakanlığı bunlardan gerekli görülenleri yayımlar. Kültür ve Turizm Bakanlığınca uygun görülecek mazeretler dışında, beş yıl içinde son raporlarını yayımlamamış bulunan heyet ve kişilere yeni bir kazı için ruhsatname verilmeyecektir.
Hak Sahibi
Her ne kadar kazı başkanının bu konuda “üstün” bir yetkisi var olsa da, bir takım durumlara dikkat çekmek isteriz. Öncelikle, “öğrenci kazıları” noktasına değinmek isteriz. Yüzey araştırmalarının master ya da doktora öğrencilerince ve fakat öğretim üyesi danışmanlığında yapılması mümkündür. Burada, hakkın müşterekliğinden bahsedebiliriz. Her ne kadar kazıyı öğrenci yapıyorsa da bu yetki ona bir “refakat” nedeniyle verilmektedir. Bazen, kazı, sondaj veya yüzey araştırması birden fazla kazı başkanı tarafından yapılabilir. Kazı başkanları değişebilir. Bu halde de “yürütülen faaliyet dönemine” göre bir değerlendirme yapmak ve her başkanı ilgili döneme dair yetkili kabul etmek gerektiği kanaatindeyiz. Burada kazıyı yapan kimseye verilen bu hakkın bir takım istisnalarına da değinmek gerekir. Pek tabi bu bahsettiklerimizin hukuki gerekçeleri vardır okuyucuyu sıkmamak için bunlara mevzuat dayanağı vermek yerine sadece belirterek geçmek istiyoruz. Buna göre, bilimsel olan ve sonucunda bir yayım yapılmayacak çalışmalar, yasal süreden sonra yayımlanacağının taahhüt edildiği çalışmalar buna örnektir. Yine haber amaçlı yapılan programlar/yayınlar belirli ölçüde kalmak kaydıyla istisnadır. Bir başka durum ise disiplin alanına giren çalışmalara dair bir mutlaklık bulunmadığını belirtmek isteriz. Arkeoloji, sanat tarihçi ve antropologlara tanınmış bir “bilimsel” yayın hakkının düzenlendiğini görüyoruz.
Buna göre, bir antlaşma metninin hukuki olarak ele alınması ve hukuk tarihi açısından sadece metninin yayınlanması da kazıyı yapan kimseye ait olmayan bir hak olarak değerlendirilmek durumundadır. Yine bulunan ve arkeolojik niteliği bulunmayan ve fakat bir başka bilim dalını ilgilendiren [örnek madencilik] bir buluntunun da bu kapsam dışında kaldığının değerlendirmek gerekir. En önemli kıstas, kişilere mahsus hakların kullanılırken “kötüye kullanılmamasıdır.” Bir çok meselede hakkı elinde tutan kimselerin, kendisinin yayın yapmadığı gibi, başkalarının da yayın yapmasına izin vermediklerini ve bunun “akademik” dünyada bir takım eleştirilere sebepler olduğunu görüyoruz. Örneğin, bulduğu kazı ürünlerinin sayıca çok olması veya kendi uzmanlık alanının dışında uzmanlara ihtiyaç duyması durumunda, kazı sahibinin bunu bekletmesi hakkın kötüye kullanılması olarak değerlendirilebilir. Bu konuda dava açıldığı zaman, mahkemeler değerlendirme yaparak, kısmen dahi olsa yayın hakkı imtiyazına son verebilir.
Karkemish 2015 kazı çalışmaları, Aktüel Arkeoloji Dergisi
Tazminat Sebebidir
Kazı sahibinin, yayın hakkının ihlal edilmesi bir tazminat sebebidir. Zira, bu durum o kimseye tanınmış bir hakkı kötüye kullanmaktır. Bu da o kimseye bir tazminat ödenmesini gerektirebilir. Yargıtay bir kararında bu konu üzerinde çok hassas durarak, 1988 yılında başlayan bir kazı çalışmasında, davacı tarafın bilimsel olarak yayınlarda açıklamış bu çalışmalarından dolayı "Bilim Teşvik ödülüne" aday gösterilmiş olduğu, bu kimsenin yıllarca kazının külfetine katlanmış, emeğine karşılık da mevzuat gereği kazıda çıkan eserlerin resimlerini almak, bunlar hakkında yayın yapmak hakkına sahip olduğuna dikkat çekerek, aynı alanda çalışan ve yayın yaparak hak ihlal eden kimsenin de bu alanda akademisyen olması karşısından, davacının bu alanı kazdığını bilmemesinin mümkün olmayacağını belirtmiştir. Ve olayla ilgili olarak “mahkemece yapılacak iş uzman bilirkişilerce davacının anılan yüzeysel araştırma ve arkeolojik kazılarla ilgili yayınları da dikkate alınarak, kazı aşamasında vatandaşlar tarafından getirilip müzeye satılan ve davalı tarafından incelenip yayına konu edilen 16 Hitit tabletiyle davacının kazı sonucunda çıkardığı ve müze envanterine giren 1313 adet Hitit tabletlerinin karşılaştırmalı olarak incelenerek benzerlikleri ayrılıkları tespit edilip; bütünlük oluşturması durumunda davacının emeği ile elde ettiği tabletlerin yayın hakkının davalı tarafından yetkili organca verilen iznin kaldırılmasına karşın bu tabletleri inceleme konusu yapmasının dürüstlük ilkesine aykırı olup olmadığının başka bir anlatımla davalı eyleminin haksız rekabet teşkil edip etmediğinin tespiti gerekir” demiştir [YHGK E.2002/4-350 K. 2002/354 T. 1.5.2002]. Konuya ilişkin bir başka yargı kararı ise, Zeugma antik kenti ile ilgili kazıda çıkan ve yayın hakkı davacıda bulunan eserlerin davalı tarafça dergide yayınlanması sebebiyle açılan bir tazminat davasında verilen karardır.
Bu dava Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü ile davacı arasında yapılan anlaşma gereği Zeugma Antik Kentinde bulunan varlıkların yayım hakkının kazı ve araştırma başkanı olan davacıya ait olduğu, ihtara rağmen davalıların fotoğrafları dergi ekindeki kitapçıkta yayınlandığı için bu yayının durdurulması ve manevi tazminat talep edilmiştir. Mahkeme Zeugma Antik Kenti ile ilgili kazıda çıkan ve davacının emeği ile elde ettiği eserlerin, ihtara rağmen davalılar tarafından dergide yayınlanması haksız rekabet teşkil edeceğine hükmetmiştir [İST.BAM 16.HD E. 2017/3654 K. 2020/171 T. 27.1.2020]. Her iki karardan anlaşılacağı üzere, “bilimsel” yayın olarak ifade edilse de uygulamada, bu konudaki yayın hakkının daha genel olarak değerlendirildiği görülmektedir. Zira belirli boyutu aşan ve artık buluntuyu net biçimde ortaya koyan yayınlar, “ilk yayın hakkına” zarar vermektedir.
Aynı Zamanda Suçtur
2863 sayılı yasanının 71. maddesi, “ilk yayın” hakkının ihlalini suç olarak düzenlemiştir. Yukarda belirttiğim “tazminat” hakkına ilişkin davalara ek olarak, bu konu suç olarak da karşımıza çıkmaktadır. 71. maddeye göre kazı, sondaj ve araştırmaya ilişkin hükümlere aykırı hareket edenler “yüz günden az olmamak üzere adlî para cezasıyla” cezalandırılacaktır.
Bir olayda Yargıtay, basılan bir sergi kataloğunda yayınlanan kazı fotoğrafları sebebiy- le yapılan yargılamada, katalogda yer alan pişmiş topraktan yapılmış 26 adet fotoğrafa konu kadın figürlerinin, tek tek kazı çalışmalarının hangi döneminde ve hangi tarihte çıkartıldıkları; müzeye intikalden sonra yapılan fotoğraf çekimleri var ise, bu hususta çekim yapılması için ilgiliye izin verilip verilmediğinin araştırılarak durumun değerlendirilmesini ve şayet bir ihlal var ise ceza verilmesini kararlaştırmıştır [Y7.CD E.2009/14733 K. 2013/8265 T. 8.4.2013]. Arkeolojik çalışmalar, dünyaya yön veren, sonuçları itibarıyla birçok alandaki bilimsel çalışmalara katkı sunacak potansiyele sahip çalışmalardır. İlk yayım hakkı da bu perçinlemek ve teşvik etmek için verilmiştir. Böylece akademi, bu alanla ilgilenmekte ve kazılar nitelik kazanmaktadır. Ancak kazı, sondaj ve yüzey araştırmalarının farklı evreler olması ve yöntemleri itibarıyla da değişiklik arz etmesi karşısında, bir takım düzenlemelere gidilerek, bilimsel yayın hakkının özellikle “hakkın kötüye kullanımını” engelleyecek ve daha çok bilimselliğe yöneltecek biçimde düzenlenmesi mümkündür.Bekleme sürelerinin niteliğinin kazı alanının ve çalışmanın niteliğine göre belirlenebilir düzeyde olması gerekir, kimi kazı için bu süre 10 yıl olabilecekken, yüzey araştırması için bu süre 2 yıl veya daha az süreli olabilir.
Bu konuda sabit bir süre öngörülmesi doğru değildir. Yine multidisipliner bir buluntunun yayım koşullarına dair de düzenleme yoktur, tüm yetkiyi kazı başkanında toplamak, geçtiğimiz dönem için sorumluyu tespit anlamında gerekli olabilir ancak bu halde kazılara emek veren akademik diğer kimseleri de koruyacak düzenlemelere ihtiyaç olduğunu düşünmekteyiz. “İlk yayım” hakkını ihlal tazminat gerektirecek bir eylem olduğu kadar suç olarak da düzenlenmiştir. İkisinden birini seçen bir formülasyon daha doğru olacaktır.
Aktüel Arkeoloji Dergisi 78. Sayı - Kentlerin Doğuşu
EN ÇOK OKUNANLAR
Macaristan’da Zırhı, Silahları ve Atı İle Gömülmüş Avar Savaşçısı Bulundu
Déri Müzesi'nden arkeologlar, Macaristan'ın kuzeydoğusunda, Ebes yakınlarındaki bir Erken Avar mezarında eksiksiz bir lamel zırh seti ortaya çıkardılar. Bu eser 7. yüzyılın ilk yarısına tarihlenmektedir ve şimdiye kadar büyük ölçüde sağlam ve orijinal konumunda keşfedilen ikinci Panoniyen Avar lamel zırhıdır. İlki 2017 yılında Ebes'in sadece 16 kilometre güneyindeki Derecske'de bulunmuştu.
- Avar
- Macaristan
- Savaşçı
- Silah
- Zırh
- At
- Mezar
- Kağan
- Subay
- Süvari
- Türk
- Türkler
- Türk Dünyası
- Türk Tarihi
- Türk Toprakları
- Savaş
- Hungary
- Weapon
- Armour
- Horse
- Tomb
- Kagan
- Officer
- Cavalry
- Turk
- Turks
- Turkish World
- Turkish History
- Turkish Lands
- War
- Arkeoloji
- Tarih
- Sanat
- Sanat Tarihi
- Antik
- Kültür
- Medeniyet
- Archaeology
- Archaeological
- History
- Art
- Art History
- Heritage
- Cu
Türk Topraklarında 3400 Yıllık Piramit Bulundu
Bu yılın başlarında bilim insanları Kazakistan'da 4 bin yıllık sofistike bir bozkır piramidinin keşfedildiğini bildirmişti. Arkeologlar şimdi de Karaganda bölgesinin Shet ilçesine bağlı Taldy köyünün 13 km doğusunda, Taldy-Nura Nehri'nin yanındaki bir tepede başka bir piramit buldular.
- Türk Tarihi
- Türk Toprakları
- Proto-Türk
- Kazakistan
- Piramit
- Mezar
- Anıt Mezar
- İskitler
- Sakalar
- Turkish History
- Turkish Lands
- Kazakhstan
- Pyramid
- Tomb
- Mausoleum
- Arkeoloji
- Tarih
- Sanat
- Sanat Tarihi
- Antik
- Kültür
- Medeniyet
- Archaeology
- Archaeological
- History
- Art
- Art History
- Heritage
- Culture
- Civilization
- Haber
- Gündem
- Güncel
- Aktüel
- Arkeolojik Haber
- Archaeology News
- Ancient
SON İÇERİKLER
Devasa Bir Etrüsk Mezarı Keşfedildi
- Mezar
- Nekropol
- Mezar Odası
- Etrüks
- Etrüksler
- Barbarano
- İtalya
- Toskana
- Umbria
- Lazio
- Tomb
- Necropolis
- Burial Chamber
- Etruscan
- Etruscans
- Barbarano
- Italy
- Tuscany
- Umbria
- Lazio
- Arkeoloji
- Tarih
- Sanat
- Sanat Tarihi
- Antik
- Kültür
- Medeniyet
- Archaeology
- Archaeological
- History
- Art
- Art History
- Heritage
- Culture
- Civilization
- Haber
- Gündem
- Güncel
- Aktüel
- Arkeolojik Haber
- Archaeol
Tarlada Tesadüfen Bulunan Eşsiz Roma Miğferi Yeniden Sergileniyor
- Roma Miğferi
- Miğfer
- Müze
- Museum
- Savaş
- Zırh
- Süvari
- Roma Dönemi
- Demir
- Demir Çağ
- Roman Helmet
- Helmet
- War
- Armour
- Armour
- Cavalry
- Roman
- Iron
- Iron Age
- Arkeoloji
- Tarih
- Sanat
- Sanat Tarihi
- Antik
- Kültür
- Medeniyet
- Archaeology
- Archaeological
- History
- Art
- Art History
- Heritage
- Culture
- Civilization
- Haber
- Gündem
- Güncel
- Aktüel
- Arkeolojik Haber
- Archaeology News
- Ancient
- World A
İkiz Bebekler Kabartmalı Tek Antik Yunan Mezar Steli
- İkiz
- Bebek
- İkizler
- Eşsiz
- Stel
- Mezar Steli
- Kabartma
- Ölüm
- Ölü Gömme
- Antik Yunanistan
- Twin
- Infant
- Stele
- Tomb Stele
- Relief
- Death
- Burial
- Ancient Greece
- Arkeoloji
- Tarih
- Sanat
- Sanat Tarihi
- Antik
- Kültür
- Medeniyet
- Archaeology
- Archaeological
- History
- Art
- Art History
- Heritage
- Culture
- Civilization
- Haber
- Gündem
- Güncel
- Aktüel
- Arkeolojik Haber
- Archaeology News
- Ancient
- World