Koyun örneklerinin çokça bulunduğu bir alandan örnekleri çıkarırken ©Mehmet Selim Kahvecioğlu

Günümüzde sürekli geliştirilen yeni dizileme platformları (örn. Üçüncü Nesil Dizileme) ve çalışma yöntemleri sayesinde dizileme maliyeti azalmış durumdadır. Ek olarak, aDNA’ya özgü problemlerin detayları anlaşıldıkça bu problemler önlenemeseler bile kontrol edilebilmeye başlanmıştır. Tam da burada, arkeolojik kazılardan çıkan örneklerle ilgili bir açıklama yapmak uygun olacaktır. Aşağıda kısaca bahsedilen ilk çalışmalarımız için örnek toplanırken mümkün olduğunca modern DNA kontaminasyonunu önleyecek şekilde davranılmaktaydı. Önceden çıkmış, hatta birçoğu yıkanmış örnekler aDNA çalışmaları için kullanılmıyordu. Bu sebeple bir sezonda elde edilebilen kullanılır durumda örnek sayısı az oluyordu. Artık, araştırmada yeni nesil dizileme yöntemleri ve analizler kullanılabilmekteyse, önceden kazılardan çıkarılmış aDNA kaynakları da çalışmalarda kullanılabilmekte ve istatistiksel analizler yardımıyla aDNA dizileri kontaminasyondan ayrılabilmektedir. Bütün bu gelişmeler, aDNA çalışmalarının daha da fazla ivme kazanacağını ve aDNA’nın gözde araştırma konularından biri olacağını göstermektedir. Türkiye aDNA kaynaklarının zenginliği ile dünyada çok özel bir konuma sahiptir. Neanderthal ile modern insanın yan yana birkaç on bin yıl yaşadığı ve belki gen alışverişinde bulunduğu; modern insanın Afrika’dan çıkışı sonrası karşılaştığı farklı çevre koşullarına uyum göstermeye başladığı; bazı bitki ve hayvanların ilk evcilleştirme aşamalarından geçtiği; insanların -evcilleştirme ile değişen çevre koşullarıyla- hem kendilerinin hem de evcilleştirdikleri organizmaların genomlarının değişimine neden oldukları; yine insanların, geliştirdikleri kültürü belki de göçlerle dünyaya yaymaya başladıkları; üç kıtanın kesişim noktasında çok sayıda medeniyetin ardı ardına veya yan yana yaşadığı; bu medeniyetlerde popülasyon içinde gözlenen akrabalık ilişkileri ve bazı sosyal davranışların (örn. mezar gelenekleri) ve iklimsel değişikliklerin yansımalarının gözlenebileceği bir bölgedir. Kısaca değinilen bu başlıkların her biri için aDNA çalışmaları gerekmektedir. Bu amaçla, Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) ve Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) proje destekleri ile 2012 yılında ODTÜ’de aDNA çalışmaları için çağdaş bir laboratuvar ve beraberinde çalışmaları yürütecek bir ekip kurulmuştur. Sonrasında, arkeolojik örnekleri toplama ve sınıflandırma, aDNA elde etme, dizileme, dizilerin antik olduğunu kanıtlama ve aDNA dizilerini veri tabanlarında bulunanlarla beraber analiz etme çalışmaları yapılmaya başlanmıştır.

Gerçekleştirilen ilk aDNA projesi, laboratuarımızda yaklaşık 15 yıllık bir bilgi ve veri birikiminin olduğu koyun popülasyonları (Ovis spp) üzerine bir TÜBİTAK 1001 projesidir. Bir ön bilgi olarak: koyun, keçi, sığır ve domuz gibi günümüz önemli çiftlik hayvanlarının yaklaşık 10-11.000 yıl önceki evcilleşme bölgelerinin büyük bir kısmının Anadolu topraklarında olduğu bilinmektedir. Yapılan bu çalışmanın amacı, Anadolu’nun farklı bölgelerindeki arkeolojik kazılardan elde edilen antik koyun örneklerini genetik olarak çalışarak ilk evcilleştirilen ve sonrasında insanlarla beraber göç eden koyunların annesel genetik yapılarını ve popülasyonlarda görülen farklı yapıların ortaya çıkış zamanlarını öğrenebilmekti. Çalışmanın sonuçlarından bir kısmı PLOS ONE dergisinde yayınlandı. Böylece, Türkiye’de hayvanlardan aDNA eldesi ve yorumlanmasının ilk adımı atılmış oldu.

ODTÜ aDNA ekibi (soldan sağa: Dr. Sinan Can Açan, Yrd. Doç. Dr. Mehmet Somel, Prof. Dr. İnci Togan, Yrd. Doç. Dr. Ayşegül Birand Özsoy, Dr. Füsun Özer, Reyhan Yaka, Nihan Dilşad Dağtaş, Eren Yüncü) -Fotoğraf: Onur Özer

Geçtiğimiz yıl çalışmalarımız insan popülasyonlarını da kapsayacak şekilde genişlemiştir. Şu an sorulan sorular, yaklaşık 12 binyıl önce insanın avcı-toplayıcı yaşam biçiminden tarıma dayalı yaşam biçimine geçiş dönemi (Erken Neolitik Dönem) üzerine yoğunlaşmıştır. Bu dönem için cevabını araştırdığımız sorular: Konya havzasında tarıma dayalı yaşam tarzının yer yer başladığı ve koyun/keçi evcilleştirme aşamalarının gözlendiği dönemde civarda yaşayan insanların kim oldukları, yaptıkları göçler ve göç ettilerse vardıkları yerlerde karşılaştıkları insanlarla karışıp karışmadıklarıdır. Çalışmanın her aşamasında ortaya çıkan bulgular ve bilgilerle, proje detaylarda yeniden şekillenmekte ve yeni sorular eklenmektedir. İlerleyen yıllarda yeni tasarlanmakta olan projelerde, Anadolu ve Kıbrıs’ta çalışan birçok kazı ekibi ve İsveç, Almanya ve ABD’den alanlarında uzman kişilerle ortaklıklar hızla devam edecektir.