İmparator Augustus’un Ephessos kentinin dini kurumlarını yeniden yapılandırmak için gösterdiği ilgi, MÖ 1. yüzyılın son on yılında kent merkezinde inşa edilmiş olan kült yapısı Prytaneion’da da kendini göstermektedir. Hestia kültü ve kutsal ateşini korumak, Artemis Kutsal Alanı’ndan görevliyken Augustus Döneminde kent merkezine taşınan Kuretler adı verilen görevliler de kalmıştır. Yaklaşık olarak aynı dönemde, Prytaneion’un doğusunda yeni bir kült alanı oluşturulmuş ancak anlamı tartışmalara yol açmıştır. MS 4 ile 11 yılları arasında iki katlı portikosu ve üç girişi ile inşa edilen ve bağışçısı C. Sextilius Pollio’nun da, reformların uygulanmasında rolü olan Bazilika Stoa’sı muhtemelen dolaylı olarak İmparator Augustus’un dini politikası ile ilişkilidir. Bu kapsamda yapılan son mimari analizlere göre, Bazilika Stoa’dan batıya yani Plateia’ya ve orada bulunan bağışçısının anıt mezarına uzanan bir merdivenin olması anlamsız değildir. Dahası, Bazilika’nın batı khalkidikum’u seyir terası ile meydanın ve orada gerçekleşen aktiviteler ile tören alaylarının etkileyici bir manzarasını sunmaktadır.

Androklos Heroon’u (© ÖAW-ÖAI, 7reasons)

Yukarı Agora’daki küçük tapınak, eksenel simetrik formu ile Bazilika yapısından önce inşa edilmiş olduğu varsayımını ortaya koyar ve inşası ile ilgili bir terminus post quem tarihlemeyi verir. Bu tarihleme temel çukuru kazısından ele geçen seramiklerin analiz sonuçlarıyla da desteklenir. İnşa evresini büyük olasılıkla geç Augustus - erken Tiberius dönemlerine tarihlemek doğrudur. Böylece İmparator Augustus döneminde sadece Yukarı Agora’nın görünümü değişmekle kalmamış, aynı zamanda burada yeni siyasi ve dini oluşumların göz önünde bulundurulduğu kent içi bir kült merkezi de oluşmuştur. Yukarı Agora, imparatorluk kültünün yanı sıra idari binaların da bulunduğu kentin politik merkezidir. Ancak açıkça görülmektedir ki, Yukarı Agora kamu yapıları ile dolu birden fazla terasa yayılmıştır. Kuzeyde, kent konseyinin merkezi Bouleuterion ve aynı zamanda en yüksek kent meclisinin merkezi olan Prytaneion ile bitişik olan meydanı portikolar çevrelemektedir. MS 1. yüzyılın ikinci yarısında, Ephessos o gün ki imparator, muhtemelen Domitian, onuru adına bir tapınak yapma ayrıcalığını almıştır. Bu kült yapı meydanların batısında yer almakta ve kendine özgü topografik konumu sayesinde uzaktan görülebilirdi. Domitian’ın ölümü ve “damnatio memoriae” yani bütün halk hafızasından hatırasının silinmesini takiben, tapınak, İmparator Vespasian ve Titus da dâhil olmak üzere tüm Flavian hanedanını onurlandırmak için kullanılmıştır. Ana caddenin onursal ve mezar yapıları ile detaylandırılması Augustus döneminde de devam etmiştir ve bu döneme şahitlik etmiş en az iki yapı bulunmaktadır; Sulla’nın torunu C. Memnius için yapılan onursal anıt sözde Memnius anıtı ve de IV. Arsinoe’un mezarı olduğu düşünülen Octagon. Bu dönemde Kuretler Caddesi daha henüz mermer levhalarla döşenmemiş, sıkıştırılmış bir tabaka çakıl ile kaplıdır. Hellenistik kent temeli süresince yayılan insula yapıları kapsamlı bir şekilde yapılandırılmamış, bunun yerine, yamaç evlerinin olduğu bölgeden ele geçen kanıtlara göre, doğrudan caddeyi gören alan üst kalitedeki konutlarla geliştirilirken, arkalarında kalan bölge ticari amaçlı kullanılmış ya da boş bırakılmıştır.

Aşağı Agora (© ÖAW-ÖAI, N. Gail)

Kent içi merkezi tepe yamaçlarındaki geniş çaplı gelişim geç Augustus – erken Tiberius döneminden önce gerçekleşmiş olamaz. Augustus yapı projelerinin Aşağı Agora üzerinde de etkisi olmuştur. Hellenistik agoranın karşısındaki genişleyen bir alan, MÖ 4./3. yüzyıllara dayanan Güney Kapısı ile bağlanmaktadır. Şimdi etrafı çevrelenmiş ve aslen her tarafı sokaklarla çevrili olan yapı, kenarları 150 metre genişlikte bir kareden oluşmaktadır. İnşa edilebilmesi ve düz bir taban seviyesinin sağlanabilmesi için büyük ölçüde toprağın kaldırılması gerekmiştir. Oysaki güneyde ve doğudaki portikoların yamaç derin bir şekilde kazılarak oturtulması, batıdaki ve kuzeydekilerde ise 4 metreye yakın toprağın eklenmesi ile yapıldığı görülmektedir. Erken imparatorluk dönemi agorası, zemin seviyesinde ve üst katta dört tane iki koridorlu portiko ve birbiri ardına sıralanmış oda dizisinden oluşmakta, başlangıçtakinden itibaren, kuzey, batı ve güneyde üç kapısı bulunmaktadır. Batı Kapısı, Aşağı Agora ve ticari pazarı, Ephessos limanı ile bağlamaktadır. Bu yapı bu nedenle şüphesiz, erken İmparatorluk döneminde, kentteki ürünlerin satış işlemlerinin gerçekleştiği en önemli alan olarak kabul edilebilir. Agoranın kuzeyde ve doğuda dış yüzünde portikolar sokaklar boyunca bitişik yapılmış, bu sırada batıda ise dışarıdan erişilir bir aşağı kat inşa edilmiştir.

Aşağı Agora’nın limana doğru açılan Batı Kapısı (© ÖAW-ÖAI, archive)

Bu çok büyük bodrum katı, yiyeceklerin depolanmasında kullanılmış, gerçekleşen bir deprem sonrasında, Tiberius döneminde çoktan kullanımı bırakılıp terk edilmiş; bilinçli bir şekilde içi toprakla doldurulmuş ve böylece yapı içindeki in situ arkeolojik kanıtın üzeri kapatılmıştır. Biraz sonra bu envantere tekrar geri döneceğiz. Şehrin, 2. yüzyılın ortasından itibaren ekonomik ve siyasi öneminin arttığını, Tiyatro için yapılan taş sahne yapısının ya da Panayırdağ’da bulunan dikkat çeker görünürlükteki peristil evin inşasının yapı kıstaslarında gözlemleyebiliriz. Bu bağlamda, II. Attalos önderliği altında, kıyının ilerlemesi ve tortu birikimi oluşumunu önlemek için dalgakıranların yapılması sayesinde Ephessos limanını siltasyona karşı korumak için yapılan çalışmalara da işaret edebiliriz. Kentteki birbiri ardı gelen gelişim hareketleri gerçekten de Augustus döneminde devam ettiyse de, zirve noktasına ancak Flavius – Hadrianus dönemlerinde ulaşmıştır.

Artemis kutsal alanı temenosu (© ÖAW-ÖAI, L. Zabranal)