Dicle Nehrinin doğu yakasında yer alan Tatıka 2013-2018 yıllarında kazılır. Burada açığa çıkartılan 40 dörtgen yapıya ait taş temellerin yüzeyin hemen altında bulunması ve üzerinde mekân üst yapısına ait kalıntılar bulunmayışı, burada açık alanların çevrelendiğini gösterir. Bunların arasında ya da iç veya dış yüzlerine yaslandırılan çeşitli mezarlar bulunur. Yapılardan birinde üst üste üç katman halinde açığa çıkan temeller aynı alanı çevreler. Güney duvara geniş bir yassı kireçtaşı levha bitiştirilmiştir. Batı duvarın taşları arasında bulunan bebek kemikleri ve iki çömlekçik, Kuzey Mezopotamya’dan bilinen bereket ritüelleri kapsamında yapılan kurbanları anımsatır.

Tatıka Genel Planı

Mezar kabı olarak kullanılan iri kaba çömlekler, Geç Kalkolitik dönemde başlayan ve MÖ 3. binin ilk üç yüzyılında üretilmeye devam eden el yapımı kaplardır. Mezarlara bırakılan çark üretimi ince hamurlu kaplar ise Kuzey Mezopotamya’da MÖ 3. binin ilk yarısına tarihlenen Ninive-5 seramiğinin boyalı ve erken kazıma bezemeli gruplarına aittir. Kapların büyük bölümü kırılmış ve bazı alanlara biriktirilmiş halde bulunduğundan, olasılıkla cenaze katılımcıları tarafında kırılarak atılmıştır. Mezarlara bırakılan çok sayıda pişmiş toprak boncuk, MÖ 3. binin erken evresinde kullanılan, Cemdetnasr tipi silindir mühürleri andırır. Mezarlar çevresinde ölü yemeklerinden kalan çok sayıda hayvan kemiği bulunur. Buna göre Tatıka, MÖ 3100-2600 yılları arasında, ölü anmaya yönelik mekanları olan bir mezarlık alanıdır.

Tatıka Ninive-V Kapları

Zuraki Zeri’de 2016 yılında kazılan üç sondajda taş temelli yapılardan oluşan üç tabaka saptanır. En alttaki tabakada Orta Tunç Çağına ait standart Kırmızı-Kahverengi Boya Astarlı kaplar ile Habur Boyalı kaplarına ait parçalar ele geçer. Yerleşim Roma dönemine ve Orta Çağa tarihlendirilen mezarlarla tahrip olur.

Demir Çağı

Kumru Tarlası’nda (Zeviya Tivilki) 2009 yılında yaklaşık 2,5 dekarlık alan kaplayan tek tabakalı, kuru taş duvarlı 2-3 odalı altı yapı açığa çıkar. Odaların merkezinde, çatıyı taşıyan direklerin yuvaları ana kayaya kazılmıştır. Yapılarda küçük ocaklar ve işlik sekileri bulunur. Yerleşimde Doğu Anadolu kökenli el yapımı yerel kaplar ile Yeni Assur çark yapımı standart kapları bir arada kullanılır. Yapı grubunun doğu köşesinde, Yeni Assur tipi çömleklerden oluşan 21 yakma mezarda MÖ 8.-7. yüzyıllara tarihlenen demir aletler, silahlar, bilezikler ve fibulalar ile iki Yeni Assur tipi silindir mühür bulunur. Yapı döküntüleri altında kalmış üç bireyde saptanan kafatası deformasyonu, bölgede Ubeyd döneminden beri görülen bu geleneğin sürdüğüne işaret eder. Benzeri yerleşimler Kilokki Rabiseki’de 2011 yılında, Çelebi Tepe’de 2016 yılında açığa çıkar.

Zeviya Tivilki Kazı Alanı

Roma Dönemi

Ilısu köyünün kuzeyindeki sırt üzerinde yer alan dörtgen biçimli surla çevrili Roma kalesi kale, 1.4 hektarlık alana yayılan küçük bir kaledir. Sur 4.10 m kalınlıkta olup, dış yüzüne 4 metre ara ile 5.80 m genişlikte yarı dairesel kuleler vardır. Birbirini dik açılarla kesen çakıl döşeli sokaklarda atık su kanalları, iki yanına da sokaklara çıkış kapıları bulunan kare odalar dizisi bulunur. Her odanın merkezinde çatıyı taşıyan direkleri destekleyen iri taş bloklar, odaların yaklaşık yarısında depo küpleri ile metal aletler ve silahlar bulunur. Dört payeli büyük dikdörtgen salon yönetim alanıdır.

Ilısu Roma Kalesi Planı

Metal buluntuların büyük bölümü silahlar, kılıç taşıyabilecek nitelikte kemerler, kalkan göbekleri, tunç zırh pulları gibi, Roma döneminde atlı savaşçılar tarafından oynanan savaş oyunlarında kullanılan teçhizattan oluşmaktadır. Bir çift kabartmalı göğüs zırhı ile düğmeleri, parçalı zırh aksamına aittir. İskender/Feminen tipi demir mask ile bir Nijmegen-Kops Plateau tipi tunç mask, süvarilerin “hippikà gymnásia” karşılaşmaları sırasında kullanılır.

Ilısu Roma Kalesi Zırh ve Maskları

Bir yangının ardından terk edilen Ilısu kalesi, Tili’nin (Çattepe, Tell-Fafan) 20 km güneyinde, Cizre’deki Hiaspis’in de 25 km kuzeyinde yer alır. Birbirine bir günlük yürüme mesafesinde bulunan bu sınır kaleleri zinciri, Roma-Part sınırını koruyan Roma Partika lejyonu ile ilişkilidir. Kalede ele geçen sikkeler 3. yüzyıla, Kilokki Rabiseki Mezar odasındaki sikkeler de 320 ve sonrasına aittir.

Orta Çağ ve Yakın Çağ Geleneksel Mimarisi

Ilısu köyündeki Roma İmparatorluk dönemi kalesinin doğu yamacında kazılan üç alanda açığa çıkan iki tabakalı yerleşim, ergitme fırınları olan bir atölye görünümündedir. Mekanlarda ele geçen kaplar genellikle Doğu Akdeniz bölgesi Orta Çağ yerleşimlerinden bilinen günlük kullanım kapları ve pişirme kaplarından oluşur. Ilısu ve Kavile Saruhan köy evleri geleneksel kırsal mimari örnekleridir.

Ilısu Köyü’nün Güneybatıdan Görünümü