Ziyaret Tepe’nin konumu

Ziyaret Tepe’nin yüzeyinde yapılan araştırmaların yanı sıra, tarihi kaynaklar ve halk hafızasında yer edinmiş hikayeler, proje ekibinin ilgisini çekmiş ve tepede bilimsel çalışmaların detaylandırılması adına Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’ne kazılar için başvuruda bulunulmuştur.

Kazı Çalışmaları

Gerekli izinlerin alınmasının ardından, Ahlat Müzesi başkanlığında, Prof. Dr. Adnan Çevik’in Bilimsel danışmanlığında, Doç. Dr. Ali Metin Büyükkarakaya’nın alan sorumluluğunda Ziyaret Tepe kazıları başlatılmıştır. 2020 ve 2021 yıllarında, kısa kazı dönemlerinde, arkeolog, antropolog, tarihçi ve coğrafyacı gibi farklı disiplinlerden bir araya gelen bilim insanları tarafından başlatılan kazı çalışmaları yürütülmüştür.

Öncelikle mezarlık alanın sınırlarının nerelere ulaştığını belirleyebilmek adına Ziyaret Tepe’nin farklı noktalarda sondaj kazıları yapılmıştır. Sondaj çalışmalarına mezar yapısı olduğu düşünülen taş dizileri (olası baş-ayak şahideleri, yönleri ve taş sıraları) dikkate alınarak, mezar yapısına işaret edebilecek alanların tespitiyle başlanmıştır. Yapılan sondaj çalışmalarının neticesinde mezarların, Tepe’nin zirvesine yakın noktada yoğunlaştığı anlaşılmış ve kazı çalışmaları bu bölgeye kaydırılmıştır.

 Ziyaret Tepe çalışmaları

Tepe’nin zirvesinde, kısa sürelerde olmak üzere iki kazı sezonu sürdürülen çalışmalarda anakayaya oyulmuş ve çeşitli boyutlarda taş bloklarının kullanılmasıyla inşa edilmiş mezar yapılarından 7 tanesi ortaya çıkarılmıştır. Buna ilaveten kaçak kazı nedeniyle tahrip edilmiş 2 adet mezar üzerinde de çalışma yürütülmüştür.

Mezarlar

Ziyaret Tepe’de tespit edilen, kaçak kazılarla tahrip edilmiş mezarları da içeren, söz konusu 9 mezar M1’den M9’a kadar isimlendirilmiştir. Mezarlar genel olarak batı-doğu aksında bir yön birliği göstermekle birlikte, bazı mezarlarda küçük sapmaların olduğu görülmektedir. Bu sapmalar, mevsimsel güneş döngüsündeki sapmalardan ötürü, olasılıkla mezarlara farklı zamanlarda gömü yapılmasıyla ilişkili olmalıdır.

M2 numaralı mezarın farklı aşamalar için çizimleri

Mezarlar inşa tekniği açısından benzer özellikler göstermektedir. Tamamında anakayanın sığ bir şekilde oyulmasıyla bireyin yatırılacağı alan oluşturmuş ve mezar çukurunun kenarları çeşitli boyutlarla çevrelenmiştir. Defin işlemi gerçekleştirildikten sonra yine çeşitli boyutlarda ancak daha düzgün taş plakalar mezar kapakları olarak kullanılarak örtü sistemi oluşturulmuştur. Sonrasında toprakla kapatılmış mezarların üzerine oval bir yapı oluşturacak şekilde yine düzenli bir taş çevriği inşa edilmiştir. Ayrıca bazı mezarlarda baş ve ayak kısımlarına dikey taşlar yerleştirilmiş olduğu da gözlemlenmiştir. Mezar kapak sayılarındaki ya da mezar boyutlarındaki değişim mezarın içerisindeki bireyin yetişkin veya çocuk olmasından kaynaklıdır. Örneğin şimdiye kadar açığa çıkarılmış en küçük bireye ait (4-5 yaş) M6 no.lu mezarda 3 blok taş kullanılmıştır. Dolayısıyla mezar yapısının oluşumunda gerek mezarın uzunluğu gerek kullanılan taşlar bireye göre seçilmiş ve uygulanmıştır.

M2 numaralı mezar kapak taşları

Mezarlarla ilgili yürütülen çalışmalarda ölüm uygulamalarının tespiti paleodemografik yapının ve paleopatolojik unsurların belirlenmesi, antik DNA çalışmaları ve C-14 yaş tespitinin yapılması hedeflenmiştir. Bu doğrultuda mezarlardan ele geçen iskelet kalıntılarına ait bazı numuneler radyokarbon (C-14) tarihlemeleri ve antik DNA analizlerinde kullanılmak üzere alınmıştır. Örnekler alınırken, tek kullanımlık giysiler, steril eldivenler, kaplar ve yardımcı aletlerin kullanılmasına özen gösterilmiştir. Kazı sezonlarını takiben insan iskelet kalıntılarının; paleopatolojik, paleodeografik ve fiziki incelemelerinin yapılması adına, Hacettepe Üniversitesi İnsan Davranışsal Ekolojisi ve Arkeometri laboratuvarına (İDEA lab) gönderilmiştir.

Kemiklerden örnek alınırken

Mezarlar içinde tespit edilmiş bireylerin çoğu mezarlara sırtüstü yerleştirilmiştir. Yapılan çalışmalarda mezar içindeki bireylere ait kemiklerin önemli bir kısmının hayvan aktiviteleri nedeniyle yer değiştirmiş olduğu yani orijinal/in situ pozisyonlarını korumadıkları gözlemlenmiştir. Laboratuvar incelemeleri sonucunda mezarlara gömülen bireyler arasında 4,5 ve 6 yaşlarında iki çocuğun, genç erişkin ve erişkin erkeklerin ve bir yaşlı kadının olduğu anlaşılmıştır.

M1 numaralı mezar 3D modeli

Mezarlar içerisinden ele geçen bireylere ait kemikler üzerindeki morfolojik analizlerde, travma izi görülmese de bazı kemik rahatsızlıklarının olduğu anlaşılmıştır. Örneğin 50 yaş üzeri bir kadına ait olduğu tespit edilen M2’nin, bireye ait alt ve üst çenelerde tüm dişlerin ölüm öncesinde kaybedilmiş olduğu belirlenmiş, omurlarda ise dejeneratif eklem rahatsızlığı izlerine (osteofitlere) rastlanılmıştır.

M2 numaralı birey omurunda osteofitler

M2 numaralı bireye ait kafatası

Bu durum, halk arasında kireçlenme olarak bilinen lezyonların ilerlemesi ve artması harekette ciddi kabiliyet kaybıyla ilişkilidir. Ayrıca, bireyin sol uyluk kemiğin baş kısmında (caput femoris) yassılaşma da (mantar biçimi alma) gözlemlenmiştir, bu da sol kalça ekleminin düzgün çalışmasını engellemiş olmalıdır.

M2 numaralı birey uyluk kemiği başında dejenerasyon

M8 numaralı mezardan gün ışığına çıkarılan 40-45 yaşlarındaki kadına ait kemiklerde de özellikle bel omurlarında dejeneratif eklem rahatsızlıklarının izleri tespit edilmiştir. Çocuk yaştaki bireylerde ise kaval kemiklerinde enfeksiyon izlerine (periostitis) rastlanmıştır.

M8 numaralı birey bel omurlarında dejeneratif değişimler

Ziyaret Tepe kazı çalışmalarında 2020 ve 2021 yıllarında açığa çıkarılan M1, M2, M3, M8 ve M9 numaralı mezarlardaki insan kalıntılarından kesin tarihlendirmenin yapılabilmesi adına Kocaeli Gebze’de yerleşik TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi laboratuvarına gönderilmiştir. Analiz sonuçlarına göre, söz konusu mezarlar 12-16. yüzyıllar aralığına tarihlendirilmiştir.

Şimdiye kadar yürütülen çalışmalarda tespit edilen mezarlığın tüm yaş grupları için kullanıldığı anlaşılmıştır. Mezarda açığa çıkarılan bireylerin erkek, kadın ve çocuklardan oluşması buranın halka ait bir gömü alanı olduğunu göstermektedir. Önümüzdeki yıllarda, alanda sürdürülecek kazı çalışmaları ile Ziyaret Tepe’deki mezarlık alanının niteliğinin ve Malazgirt tarihindeki yerinin daha fazla veri ile ortaya çıkarılması hedeflenmektedir.