Türk Dil Kurumu değirmeni, içinde öğütme işi yapılan yer; kahve, buğday, nohut vb. taneleri öğüten araç veya alet olarak tanımlar (Türkçe Sözlük: TDK 2005, 484). Farsça lûgatda; tahılın, un haline getirildiği yuvarlak ve geniş iki taş olarak tanımlar. Eğer bu taşlar su kuvvetiyle hareket ediyorsa “su değirmeni” anlamında Âsiyâ, Âsiyâb denilmektedir. Âsiyâ, bir ev âletidir ki zahire onunla un haline getirme işlevi görür. Şekil itibariyle yuvarlak ve geniş üst üste duran iki taştan ibarettir. Üstteki taş, su gücüyle hareket ediyorsa buna “Âsiyâb” denilir. El ile döndürülüyorsa “el değirmeni” anlamında “Destâs”; eşek veya başka bir hayvan vasıtasıyla döndürülüyorsa “eşek değirmeni” anlamında “Harâs”; rüzgâr kuvvetiyle dönüyor ise “Âsiyâ-yı bâdî” olarak adlandırılır. Motor gücüyle çalışan değirmenlere ise “Âsiyâ-yı dûdi” denildiği gibi “Âsiyâh” veya “Âsiyâv” da denilmektedir.

Antik teknolojinin gizli kalmaktan kaçınmayı başaran tek unsuru belki de su değirmenleri olsa da bunların kökeni ve farklı çeşitlerinin gelişimi halen akademik alanda tartışılmaktadır. Gıda işleme ve üretimin merkezileştirilmesinin yoğun olarak artmasında bu araçların ekonomik katkıları büyük olmakla birlikte, farklı su değirmenlerinin coğrafi ve kronoloji dağılımları da mevcuttur.

Noria su çarkı ve su kemeri, Hamah, Suriye. © rrruss/Fotolia

Temelde “kentsel” olan klasik literatürde “kırsal” su değirmenlerinden pek söz edilmez ve klasik sitelerin kazılmasında bu tür “endüstriyel” deliller genelde göz önüne alınmamıştır. Bu durum eski dönemlerde suyoluyla değirmencilik faaliyetleri gerçekleştirmenin sıklığı ile ilgili şüpheleri de beraberinde getirmiştir. Hatta su değirmenlerinin ancak MS 6. yüzyıldan itibaren kullanılageldiği bile düşünülmektedir. Buna istinaden su gücünün Ortaçağlardan itibaren Avrupa sanayi devrimindeki önemi sebebiyle odak noktası daha çok Roma Dönemi sonrası görülen gelişmelerle ilgilidir. Bu tür teknolojiler ancak son zamanlarda tekrar değerlendirilmeye başlanmıştır.