Basmane,  Sadık Tayyar Türbesi

Anadolu Selçuklu Dönemi’nin günümüze ulaşabilen anıt mezarları (türbe ve kümbetler), erken dönem Anadolu-Türk sanatının da önemli örnekleri arasındadır. Kubbeyle örtülü kübik gövdeli; kubbesi dışta bir külahla gizlenmiş silindirik veya çokgen gövdeli, kule tipi ya da dört yanı kemerlerle dışa açılan baldaken tarzı örnekler gibi değişik form ve özelliklere sahiptir. Araştırmacılara göre bu türbe tiplerinden her birinin kökenleri de farklı olmalıdır. Örneğin, 10-11. yüzyıllarda inşa edilmiş kubbeli büyük örneklerin Orta Asya Çadırlarını ve Uygur Stupa’larını; kubbesi bir külahla örtülü silindirik veya çokgen gövdeli örneklerin Kafkasya ve Doğu Anadolu’daki Gürcü ve Ermeni kiliselerinin çoğunda görülen yüksek kasnak ve konik külahtan etkilenmiş olabileceği; kule tipi türbelerin Orta Asya kentlerinde görülen gözetleme kulelerini, dört yanı açık baldaken türbelerin ise şekil bakımından İran ateşgedelerini (ateş tapınağı) örnek aldığı köken konusundaki görüşler arasındadır. En yaygın kabul gören, türbelerin Orta Asya’daki göçebe Türk’lerin çadırlarından geliştiğini öne süren görüştür. Bu görüşü ilk ortaya atan J. Strzygowski, Mil-i Radkan Türbesi’nin mimari özelliklerinden yola çıkarak, özellikle dış cephelerdeki sırlı tuğla bezemelerin ve saçak kesiminin çadırlarla yakın benzerliğinden söz etmekte ve göçebe çadırının bu yapılara örnek teşkil ettiğini belirtir. Aynı görüş, Strzygowski’nin öğrencisi olan H. Glück tarafından da, tekrarlanır. K. Otto-Dorn, “ölen birinin cesedinin bir çadır içine yerleştirilmesi ve arkadaşlarının atlarıyla ağıtlar yakarak çadırı tavaf etmeleri” gibi Orta Asya Ölü gömme geleneklerinden yola çıkarak, çadırların türbe ve kümbetlere öncülük etmiş olabileceğinden söz eder. Türbelerin, çadır üst örtüsüne benzer şekilde bir kubbeyle örtülü oluşu, çadırlardaki renkli keçe süslemeleri anımsatan zengin tuğla bezemeleri, çadırı çepeçevre dolanan bez süslemeleri çağrıştıran saçak kesimi, bu savı destekler niteliktedir.

Basmane, Emir Sultan Türbesi, Onarım Öncesi

Orta Asya, 9. yüzyıla kadar, Budist, Maniheist ve Şamanist inançların etkisinde kalmış bir bölgedir. Pazırık, Şibe, Berel, Noin Ula ve Başadar kurganlarında yapılan kazılar sonucu, M.Ö. 5. yüzyıldan başlayıp 9. yüzyıla kadar uzanan geniş bir döneme tarihlenen mezar eşyaları ve mumyalanmış cesetlere ulaşılmıştır. Bazı Çin kaynakları, Göktürk’lerin ölülerini sadece ilkbahar ve sonbahar aylarında gömdüklerini, bu nedenle, kışın ölenlerin cesetlerini mumyalayarak, bahara kadar çadırda beklettiklerini nakleder. Bu gelenek, keçe veya kıl çadırdan kubbeli, kargir türbelere geçişi açıklayabilir.

Anadolu türbeleri, Türk mimarisinin genel gelişimine paralel bir çizgi izlemiştir. Anadolu Beylikleri döneminde, Selçuklu dönemi mimari anlayışının yavaş yavaş değişmeye başladığı görülür. 13. yüzyıl sonlarında, Batı Anadolu’da kurulan beyliklerden biri olan Osmanlı devleti, yaklaşık iki yüz yıl boyunca, bu mimari değişime öncülük etmiştir.

Bornova Hüseyin İsa Türbesi

Devamı; Aktüel Arkeoloji Dergisi 89. Sayı “Osmanlı’da İzmir Tanıklığı”

KAYNAKÇA

^{Y. Akyurt, İzmir Şehri Selçukiler ve Osmanlılar Devri Mebani ve Kitabeleri, İzmir 1943.}

^{M. O. Arık, “Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri”, Anatolia (Anadolu),S.11, Ankara 1969.}

^{T. Baykara, İzmir Şehri ve Tarihi, İzmir 1974.}

^{İ. Bilgin, “Bornova’nın Yayınlanmamış Dört Anıtı”, İ.T.Ü.Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Enstitüsü Dergisi, S.11-12, İst. 1980.}

^{M. Cezar, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul, 1977.}

^{E. Çokbankir, Geçmişten Günümüze Seydiköy-Gaziemir, İzmir 2001.}

^{E. Daş, Erken Dönem Osmanlı Türbeleri, İstanbul, 2007.}

^{E. Daş, İzmir’de Taş Çiçekler, İzmir, 2012.}

^{E. Daş, “İzmir Emir Sultan Zaviyesi 2007 Yılı Kazı ve Temizlik Çalışmaları” XII. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Sempozyumu Bildirileri, (15-17 Ekim 2008), İzmir 2010.}

^{E. Daş, “İzmirde Üç Türbe”, Sanat Tarihi Dergisi Cilt/Volume: XXI, Sayı/Number:1 Nisan/April 2012, 49-69.}

^{E. Doğer, “Bornova’nın Kısa Tarihi”, Tepekule Tarih Dergisi, S.1, İzmir 2000.}

^{Lin Gan, “Göktürklerde Gelenekler ve Dini İnançlar”, (Çev: Eyüp Sarıtaş), Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, sayı  IV, İzmir 2000.}

^{H. Glück, “Türk Sanatı”, Eski Türk Sanatı ve Avrupa’ya Etkisi, (Çeviren: C.Köprülü), Ankara 1974, s.155-156.}

^{D. Kuban, Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler, İstanbul 1995.}

^{M. S. Kütükoğlu, 15. ve 16. Asırlarda İzmir Kazası’nın Sosyal ve İktisadi Yapısı, İzmir, 2000.}

^{H. Mert, Geçmişten Günümüze Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Yönleriyle Bornova, İzmir, 2008.}

^{B. Ögel, Türk Kültür Tarihi (Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre), Ankara 1991.}

^{K. Otto-Dorn, L’art de L’Islam, Paris 1967.}

^{H. Önkal, Tire Türbeleri, Ankara 1991.}

^{H. Önkal, Osmanlı Hanedan Türbeleri, Ankara 1992.}

^{H. Önkal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara 1996.}

^{Jean Paul Roux, Altay Türklerinde Ölüm, (Çev: Aykut Kazancıgil), İstanbul 1999.}

^{M. O., Semerci, Hazireler İzmir’in Osmanlı Eserleri I, İzmir 2005.}

^{J. Strzygowski, “Türkler ve Orta Asya Sanatı Meselesi”, Eski Türk Sanatı ve Avrupa’ya Etkisi, (Çev.: C.Köprülü), Ankara 1974.}

^{O. C., Tuncer, Anadolu Kümbetleri I, Selçuklu Dönemi, Ankara, 1986.}

^{O. C., Tuncer,. Anadolu Kümbetleri 2, Beylikler ve Osmanlı Dönemi, Ankara 1991.}

^{N. Ülker, Ve Diğerleri, İzmir’de Türk Mührü, İzmir 2008.}

^{N. Ülker, Ve diğerleri, “İzmir’in ilk Fethinden Günümüze Yaşayan Hatıralarıyla Emir Sultan”, Tarih ve Toplum, İzmir 2008.}