Pergamon doğu yamacı genel görünüm (Kazı Arşivi)

Ana Tanrıça’nın en kutsal taşının Pessinus’tan alınıp Roma’ya götürülmesinde Pergamon Krallarının rolü

Yine Ana Tanrıça’ya ait gizemli bir mekan olan ve Pergamon kent sınırları içinde bulunan Megalesion ise, yazılı kaynaklarda, antik çağın en hayret uyandırıcı olaylarından biriyle bağlantılı olarak geçer. Bu olay, MÖ 205 veya 204 yıllarında, Kybele inancının merkezi olan Pessinus’taki tapınağında korunan Ana Tanrıça’nın en kutsal taşının buradan alınarak Roma’ya götürülmesidir ve bizim için bugün hala bir bilmece olma niteliğini korumaktadır. Kaynaklarda kahve renkli ve piramit şeklinde olan bu Meteor, Ana Tanrıça’nın en kutsal suretiydi ve bu nedenle de Pessinus bölgelerarası tanınan bir hac merkezine dönüşmüştü.

Kutsal taşın Pessinus’tan alınıp Roma’ya götürülüşü daha sonraki antik yazarlar tarafından sıkça konu edilmiştir. Her şey, Kartacalıları bir türlü yenemeyen Romalıların çözüm için kâhin kadınlara danışmasıyla başlar. Kâhinler, zaferin ancak Pessinus’taki Ana Tanrıça’nın (kutsal taşın) Roma’ya getirilmesiyle mümkün olacağını söylerler (sayıklarlar). Bazı kaynaklar bunun üzerine bir kez de antik dünyanın en önemli kehanet merkezi olan Delphi’ye de danışıldığını ve oradan da aynı cevabın alındığını yazar. Bunun üzerine, Pessinus’daki rahiplerin, kendileri için en kutsal saydıkları bu emaneti Roma’ya vermeleri gibi imkânsız bir konuda, ikna edilmeleri gerekmekteydi. Tam bu noktada yine Pergamon krallarının devreye girdiğini görüyoruz. Yazılı kaynaklar krallık ile rahipler arasında bu konuda yoğun bir mektup alışverişinin yaşandığından söz eder. Pessinus, Pergamon krallık bölgesi içinde bulunmamasına rağmen, krallar rahipleri ikna etmişler ve böylece kutsal taşın önce Pergamon’a sonra da oradan Roma’ya götürülmesini mümkün kılmışlardır. Kutsal taşın Roma’ya varmasından sonra, kentteki en önemli yer olan Palatin Tepesi’nde Magna Mater Tapınağı inşa edilmiş ve kutsal taş burada korunmuştur. Kutsal taşın Roma’ya götürülüşü ve orada karşılanması, antik dönemde ve daha sonra sıkça betimlenmiştir.

Kutsal taş Roma’ya götürülürken, bir süreliğine Pergamon’da, yukarıda sözü edilen Megalesion’da, yani Megále Meter’in (Büyük Ana) mahallinde alıkonulmuştur. Antik yazar Varro, de lingua latina 6, 15’de bu taşın Anadolu’dan Roma’ya götürülmesini konu ettiği yazısında, “ibi prope murum Megalesion, templum eius deae, unde advecta Romam”, diye bu mekânın varlığına işaret eder. Bu mekânın, Pergamon’da tam olarak nerede bulunduğu bugün hala kesin olarak tespit edilememiştir.

Kapıkaya Kybele Kutsal Alanı’nın 1912 yılında Paul Schazmann tarafından çizilmiş hali (AvP I,1, Beiblatt 2)

Kapıkaya Kybele Mağarası

Ana Tanrıça’nın önemli kutsal alanlarından bir diğeri ise, Pergamon kentinin yaklaşık 10 kilometre kuzeybatısında, (Pindasos) Kozak Dağları’nda bulunan, Kapıkaya Kybele Mağarasıdır. Kutsal alan, vadiye doğru uzanan ve görkemli görüntüsüyle uzaklardan bile seçilen bir kaya formasyonunda yer almaktadır. Bulunduğu yer gerek kayalık yapısıyla, gerekse mağarasıyla tipik bir Kybele kutsal alanıdır. Kutsal alanın merkezini mağara ve içinde bulunan su kaynağı oluşturmaktadır. Büyük bir olasılıkla burası da Mamurtkale gibi çok daha erken dönemlerde kutsal olarak kabul edilen, daha çok da çobanlar için büyük önem taşıyan bir açık hava tapınağıydı. Mağaranın içindeki nişler kutsal adak eşyaları olan figürinler ve kandilleri yerleştirmeye yarıyordu. Mağaranın dışındaki kaya duvarında yer alan büyük nişte ise Tanrıça’nın ahşaptan kabartması yer alıyordu. Kapıkaya’da 1972 yılında gerçekleştirilen kazılarda çok sayıda Terrakotta parçaları, kandiler ve diğer seramik buluntuları ele geçirilmiştir. Bunlara göre en erken buluntu MÖ 3. yüzyıla kadar inmekle beraber, kronolojinin ağırlık noktasını MÖ 2. ve 1. yüzyıllar oluşturmaktadır. Tüm tesis Hellenistik Dönemde bilhassa doğal haliyle bırakılmış olmasına rağmen, Roma Döneminde yapılar eklenerek karakteri ve dini işlevi değişikliğe uğratılmıştır.

Pergamon’daki güncel çalışmalar ve iki yeni doğal kutsal alan

2006 yılından beri gerek kent sınırları içinde gerekse yakın çevrede gerçekleştirilen yoğun yüzey araştırmaları esnasında iki yeni doğal kutsal alan tespit edilmiştir. Mimari kalıntıya sahip olmadıkları için doğal çevreden ayırt edilemeyen ve bu yüzden de bulunması zor bu tür kutsal alanların keşfedilmesini, kuşkusuz hem yeni çalışma programına hem de yeni yüzey araştırma yöntemlerine borçluyuz. Kenti, tüm çevresi ve taşrasıyla bütünleşmiş bir organizasyon olarak kabul eden bu yeni yaklaşımla, yakın çevre yoğun bir şekilde araştırılmaktadır. Bu çalışmalar çerçevesinde, Pergamon kentinin bulunduğu tepenin doğu yamacında birden fazla kutsal alandan oluşan bir açık hava tapınım merkezi ve kentin 10 kilometre kuzeyinde yer alan Molla Mustafa Tepesi üzerinde yeni bir Kybele Kutsal Alanı keşfedilmiştir.

Pergamon’un doğu yamacındaki kutsal alanlar kompleksi

2008 yılında, Pergamon kentinin bulunduğu tepenin yerleşmeye elverişli olmadığı için boş gibi görünen, daima kuvvetli bir rüzgârın estiği, sarp ve kayalık doğu yamacında bir takım buluntulara rastlandı. Bunlar, yüzeyleri kısmen işlenmiş ilginç kaya formasyonları ve çok sayıda terrakotta parçalarıydı. Daha sonra 2009 ve 2010 yıllarında bu bölgede sürdürülen yoğun araştırmalar ve kazı çalışmaları, doğu yamacında birden fazla kutsal alanı birarada barındıran bir inanç merkeziyle karşı karşıya olduğumuzu ortaya koydu. Yamaca yayılmış üç ayrı kutsal alanla birlikte, bunların daha yukarısında bir de mağara kutsal alanı mevcuttur. Tüm alan mümkün olduğunca doğal haliyle korunmuş, yalnızca gerektiği yerlerde kaya yüzeyi düzleştirilerek ya da suların akması için kanallar oluşturularak müdahale edilmiştir. Tüm alanda yüzlerce terrakotta parçası ele geçirilmiştir. Terrakottalar açıkça bize burasının heterojen bir kült yeri olduğunu, Ana Tanrıça’nın yanı sıra, diğer Tanrı ve Tanrıçaların da burada tapınım gördüğünü, ancak en önemli yeri yine Kybele’nin aldığını ortaya koymaktadır. Diğerleri çoğunlukla Eros, Dionysos, İsis, Athena, Herakles, giyimli kadınlar, dansçılar ve tiyatro oyuncularıdır. Terrakottaların yanı sıra, amuletler, çok sayıda kandil, kurşun parçalar ve ağırşaklar da ele geçirilmiştir. Buluntular, doğu yamacındaki kutsal alanların, en yoğun şekilde MÖ 2. ve 1. yüzyıllarda kullanıldıklarını ortaya koymaktadırlar.

Doğu yamaçtaki bu kompleksle, gelişmiş bir kent yaşamına doğal bir kutsal alanın entegre edildiğini ve bu her iki elementin bir arada paralel yaşatıldığını görmekteyiz. Doğayla bağlantılı, bereket ve doğurganlıkla ilgili kutsal alanların vazgeçilmezi olan kayalık, mağara ve suyun bir arada bulunduğu bu alan, halkın güçlü dini ihtiyaçları dikkate alınarak bilinçli olarak kutsal alan olarak düzenlenmiş olmalıydı. Böylece kent halkı, taşralardaki kutsal alanlara gitmek zorunda kalmadan, yaşadıkları yerin hemen yakınındaki bu doğal alana, dolayısıyla da Ana Tanrıça’ya kolaylıkla ulaşabilmekteydiler. Ayrıca kentin bu tarafı direkt Mamurtkale’ye bakmaktaydı ve doğu yamacındaki kutsal alanlar, Ana Tanrıça’nın merkeziyle de doğrudan bir görsel bağlantı içindeydiler.

Pergamon doğu yamacı doğal kutsal alanlarında bulunmuş Terrakotta bir dansöz kadın heykelciği başı (Pergamon Kazı Arşivi

Molla Mustafa Tepesi Kybele Kutsal Alanı

2006 ile 2011 yılları arasında gerçekleştirilen Pergamon çevresi yüzey araştırması esnasında tespit edilen en önemli buluntu yerlerinden birisi de Molla Mustafa Tepesi’nde yer alan Kybele Kutsal Alanı’dır. Molla Mustafa Tepesi, Pergamon antik kentinin 10 kilometre kuzeybatısında, Bakırçay Ovası’nın kuzey kenarında yer almaktadır. Tepe, kuzeybatı eteğinde bulunan bir çiftlik dışında tamamen boştur ve hala yabani bir yapıya sahiptir. Yüzeyde bir kaç tane kuru duvar dışında herhangi bir mimari kalıntıya rastlanmamaktadır. Tamamıyla doğal bir görüntüye sahip tepede göze çarpan ilk buluntu, adak heykelciği yerleştirmek için, düzleştirilmiş bir kaya yüzeyine açılmış düzgünce bir niştir. Belirgin bir mimari kalıntı olmamasına rağmen, tepenin yüzeyinde yoğun bir şekilde seramik ve terrakotta parçaları görülmektedir. Terrakottalar istisnasız Ana Tanrıça Kybele’yi betimlemektedirler.

Molla Mustafa Tepesi’nin, gerek Ana Tanrıça’ya ait doğal kutsal alanlar için önemli olan sarp kayalarla kaplı yüzeyi, gerek uzaktan bile seçilen görkemli coğrafi yapısı, gerekse merkez kutsal alan Mamurtkale ile görsel bir hat üzerinde oluşu, burasının en baştan itibaren bir kutsal alan olarak seçildiğini düşündürmektedir.

Molla Mustafa Tepesi’nde, tanrıçaya ait çok sayıda terrakotta baş parçasının yanı sıra, giysi parçaları, Tympanon (tef) ve aslanlara ait parçalar da ele geçirilmiştir. Terrakottalar Geç Klasik Dönemden Erken Roma Dönemine kadar olan geniş bir zaman dilimini kapsamaktadırlar. Bu tarihlemeyi seramik buluntuları da desteklemektedir.

Hellenistik krallık merkezi Pergamon ve yakın çevresinde son yıllarda keşfedilen Kybele’ye ait açık hava kutsal alanlarıyla, bir yandan kentin akropolünde anıtsal mimariye sahip Hellen ve Roma tanrılarına adanmış mabedler yükselirken, diğer yandan kentte ve çevresinde, göze batmayan, mütevazi doğal kutsal alanlarıyla Anadolulu Tanrıça Kybele’nin de kentin dini yaşamında sanılandan çok daha güçlü bir rol oynadığı bir kez daha vurgulanmıştır.