Şehirler ilk ne zaman ortaya çıktı? Bu sorunun yanıtı, tanımlama ölçeğine göre değişmekte. Bugünkü Nikaragua’da, diyor Woolf, sokak lambaları ve elektriği olan her yerleşim şehir sayılmakta. Japonya’da ise en az 50 bin kişilik bir nüfus gerekli. Bugünkü Filistin sınırları içindeki Eriha şehri, dünyanın ilk şehri olmaya ilk sıradan aday gösterilebilir. Eriha MÖ 9000 yılından önce kurulmuştu ve bundan bin yıl sonra bir duvarı olmuştu - bu bariyerin dünyadaki en eski örneği buradadır. Ama Eriha’nın o dönemdeki nüfusu tam olarak bilinmemekte. Tahminler, birkaç yüz ila 2000-3000 kişi arasında değişmekte. Woolf’un gözlemlediği gibi, erken topluluklarda yazılı kaynaklar olmadan nüfusa dair tahmin yürütmek zor. Bir çözüm, su kaynağını inceleyerek kaç kişinin yararlanabileceğini hesaplamak olabilir, ama bu kullanımdan çok maksimum taşıma kapasitesini gösterecek ve kamusal hamamlar ve çeşmelerin hesaba katılıp katılmayacağı sorununu da beraberinde getirecektir.

Bugünkü İtalya’da bulunan Roma şehri Pompeii, MS 79 yılındaki bir volkanik patlamada gömülmüştür. Fotoğraf: Salvatore Laporta/Kontrolab/LightRocket, Getty tarafından.

Çoğu uzman gibi Woolf da “ilk şehir” ünvanını Mezopotamya’daki Uruk’a vermeyi tercih ediyor. Bu yerleşimin MÖ 4000 yılında 10000-20000 kişilik nüfusunun olduğu tahmin ediliyor. Bu sayı MÖ 2900 civarında Kral Gılgamış’a atfedilen koruyucu bir duvar yapımının ardından 60 ila 140 bine yükseldi. Burada, MÖ dördüncü binyılın sonunda yazı muhtemelen kil tabletler üzerindeki çiviyazısı işaretleri şeklinde başlayarak ekonomik işlemler gibi bürokratik bilgilerin kaydedilmesinde kullanıldı. Böyle bir tablet üzerinde kabaca bir dikdörtgen şeklindeki bir arazinin yüzey alanına dair, dünyanın ilk matematiksel hesaplaması yer almakta. Ancak, şehri oluşturan yaratıcı patlamanın ardındaki etmenler gizemini koruyor. Woolf’un kabul ettiği gibi: “Uruk olgusuna odaklanan bunca ilgiye rağmen, bunun neden olduğuna dair bir görüş birliği bulunmamakta.”

Akdeniz metropolleri

Antik Akdeniz’de şehirler çok sonraları ortaya çıktı. Atina MÖ 1400 yılında Miken uygarlığının önemli bir merkezi haline geldi, Roma MÖ 8. Yüzyılda kuruldu, İskenderiye’nin tarihi ise MÖ 332’ye uzanmakta.

Akdenizli çiftçiler, Mezopotamya’nın büyük ırmakları olan Fırat ve Dicle’nin taşkın sularından ve bereketli alüvyonundan yoksundular. İnsanlar yüzlerce yıl boyunca şehirler yerine kötü hasat ve su kısıtlılığı gibi risklerin olduğu köylerde yaşadılar. Burada da itici gücün ne olduğu tartışmalı bir konu. Roma şehirleşmesinin ana dönemi, MÖ sonuncu yüzyıl ve MS ilk iki yüzyıla tarihlenen sıcaklık artışına denk geliyor. Ancak, Woolf’un uyardığı gibi, bu bir rastlantı olabilir: “Şehirleşmeyi, iklim değişikliğinin yardımı olmadan açıklayabilmek pekala mümkündür.”

Bir başka belirsizlik kaynağı ise, antik hastalıkların şehir merkezlerini nasıl etkilemiş olduğu. Yazılı kayıtlar, örneğin, MS 165-180 arasındaki Antonin salgınının Roma İmparatorluğu’nda en az beş milyon cana malolduğunu, hastalığın çok hızlı yayıldığını, o kadar ki imparatorun maiyetiyle beraber salgından at sırtında kaçmaya çalıştığını belirtmekte. Ancak salgının nedeni halen bilinmiyor. Woolf antik DNA analizine dair hızla gelişen tekniklerin tabloyu netleştirmeyi vadettiğini belirtiyor. Önemli bir soru, belirli antik salgınların şehirlileri kırsaldaki komşularından daha ağır etkileyip etkilemediği.

Bir husus çok net: Ne kadar sağlam kurulmuş olursa olsun, hiçbir şehrin ömrü sonsuz değil. Bu, Woolf’un dört çarpıcı örnekle desteklenen anahtar noktası. Hindistan yarımadasının kuzeybatısında MÖ üçüncü binyılda gelişen İndus uygarlığı, Harappa ve Mohenjo daro gibi, tuğladan evleri, gelişmiş kanalizasyon sistemi ve büyük bir kamu hamamı bulunan şehirlere sahipti. MÖ 1900 civarında bu uygarlık gizemli bir biçimde ortadan kayboldu. Doğu Akdeniz’de Tunç Çağı uygarlıkları MÖ 1200 yılında açıklanamayan bir şekilde çöktü ve bunu Homeros’un Knossos ve Troy gibi şehirlerin efsanevi ihtişamını hatırlattığı karanlık çağlar izledi.

Roma’nın nüfusu 5. Yüzyılda Roma İmparatorluğu’nun yıkılmasından sonra belki de 10 bin civarına kadar azalmıştı. Britanya’da, Roma çağı Londrası deniz yolu bağlantılarından dolayı öne çıkmıştı, bir forumu, amfitiyatrosu ve duvarları vardı. Romalılardan sonra şehir eski parlaklığını kaybetti ancak Anglo-Norman devleti hakimiyetinde tekrar canlandı ve 13. yüzyılda hükümet merkezi haline geldi.

Şehirlerin yükselmesi önüne geçilemez gibi gelebilir ancak binlerce yıl içinde şehirleşme ilerlemiş olduğu kadar geriledi de. “Eğer şehirli maymunlar isek, bu şehirde yaşamaya göre tasarlandığımızdan değil” diye vurguluyor Woolf. Gerçekten de, şehirler türümüzün 300 000 yıllık varlığının sadece %3lük bir bölümünde mevcuttular.

Son pandemiye alışmaya çalıştığımız bugünlerde, herhangi bir antik salgının muhtemelen bir büyük şehri tamamen yok etmediğini bilmek rahatlatıcı olabilir. Ancak Woolf -koronavirüs salgınından önce yazılmış olan- son sayfalarında pandemilerin şehirlerin gelecekteki büyümesini yavaşlatabileceğini belirtiyor. Şu andaki küreselleşme oranımızın, “hepimiz şehirleşene” kadar devam edeceğinin bir “garantisi yok” diye yazıyor. “Eğer antik şehirleri incelemenin bize öğrettiği bir şey varsa, o da pek çok şehirleşme hamlesinin olduğu, ancak çok azının birkaç yüzyıldan fazla sürdüğü.”

Kaynak: https://www.nature.com/articles/d41586-020-02070-5