Arkeologlar kafatasına yeni bir tür adı verdi: Homo neanderthalensis. Keşiften sonraki ilk on yıllarda araştırmacılar bu yaratıkların muşta sürükleyen vahşiler olduğunu varsaydılar. Bu tasvir, Fransa'daki La Chapelle-aux-Saints'te bulunan, omurgası artrit nedeniyle deforme olmuş yaşlı bir Neandertal erkeğinin iskeletinin kusurlu bir rekonstrüksiyonuna dayanıyordu.

Şimdi, 150 yılı aşkın bir süredir elde edilen arkeolojik ve genetik kanıtlar, bu erken insan akrabalarının başlangıçta düşündüğümüzden çok daha gelişmiş olduklarını açıkça ortaya koymaktadır. Neandertaller sofistike aletler üretmiş, sanat yapmış, vücutlarını süslemiş, ölülerini gömmüş ve modern insanların kullandığından daha ilkel bir dil türüne sahip olsalar da gelişmiş iletişim yeteneklerine sahip olmuş olabilirler. Dahası, Kuzey Avrupa ve Sibirya'nın düşmanca iklimlerinde yüz binlerce yıl boyunca hayatta kalmışlardır.

Rusya'dan İber Yarımadası'na kadar uzanan bölgelerden elde edilen arkeolojik kanıtlara göre, Neandertaller ve modern insanlar Avrupa'da muhtemelen en az 2.600 yıl - ve belki de 7.000 yıl kadar - örtüştü. Bu örtüşme, Neandertal tarihinin çöküşleriyle sonuçlanan kasvetli bir döneminde meydana geldi ve modern insanların onları öldürmekten sorumlu olup olmadığı sorusunu gündeme getirdi.

Ancak Viyana Üniversitesi'nden arkeoloji bilimci Tom Higham, Neandertal yaşamının - ve yok oluşunun - hikayesinin bölgesel farklılıklar gösterdiğini söylüyor.

Higham, “Örneğin bazı bölgelerde, insanların Avrupa'da artık Neandertallerin bulunmadığı boş alanlara geldiğini görüyoruz. Ve diğer yerlerde, muhtemelen bir örtüşme olduğunu görüyoruz... insanların melezleştiğini biliyoruz.”

Bu melezleşmenin ilk deneysel kanıtı 2010 yılında bir Neandertal genomunun dizilenmesiyle bulundu. O zamandan bu yana, genetik analizler Neandertaller ve modern insanların coğrafi bir bölgeden çok daha fazlasını paylaştıklarını gösterdi - düzenli olarak DNA alışverişinde bulunduk, yani bugüne kadar incelenen her modern insan popülasyonunda bir parça Neandertal var.

Modern insanlar ve Neandertaller on binlerce yıl önce karşılaştıklarında, Neandertallerin başı muhtemelen çoktan beladaydı. Genetik çalışmalar, Neandertallerin modern insanlara göre daha düşük genetik çeşitliliğe ve daha küçük grup büyüklüklerine sahip olduğunu göstererek, Neandertallerin ölümünün potansiyel bir nedenine işaret ediyor.

“Buffalo Üniversitesi'nden evrimsel genomikçi Ömer Gökçümen yaptığı açıklamada, “Genetik olarak elde ettiğimiz en büyük ipucu heterozigotluk fikridir. Bir birey her ebeveyninden bir genin iki kopyasını ya da alelini alır. Bireyler, her ebeveynden farklı bir alel miras alırlarsa, belirli bir gen için “heterozigot” olurlar. Neandertallerin her grupta 20'den az yetişkinin bulunduğu küçük topluluklarında daha fazla akraba evliliği meydana gelmiştir. Bu da daha azının her ebeveynden bir genin farklı versiyonlarını miras aldığı ve dolayısıyla düşük heterozigotluğa sahip olduğu anlamına geliyordu.

Gökçümen, “Neandertaller bunun için acı çekmiş olabilirler - mutasyon yükü dedikleri şey” dedi. Genetik araştırmalar, Neandertallerin muhtemelen hayatta kalmalarını etkileyen birçok sorunlu mutasyona sahip olduğunu gösteriyor. Gökçümen, “Küçük popülasyon boyutları nedeniyle, bu kötü alelleri gerçekten üretemediler ve çocukları sonunda gerçekten hasta olabilir” dedi.

Herhangi bir hayvan popülasyonu, başarılı üreme ve yavru yetiştirme yoluyla gelecekte de hayatta kalır. British Columbia'daki Victoria Üniversitesi'nden Paleolitik arkeolog April Nowell, Live Science'a verdiği demeçte, Neandertal bebeklerinin ölüm oranlarını tahmin eden araştırmacıların, bu çocukların hayatta kalma oranlarında %1,5'lik bir düşüşün bile 2.000 yıl içinde nüfusun yok olmasına neden olabileceğini bulduklarını söyledi.

Nowell, “Popülasyonunuzun yaşayabilirliği üzerinde gerçekten dramatik bir etkiye sahip olmak için çok fazla şey olması gerekmiyor” dedi.

Dolayısıyla Neandertal popülasyonları, giderek hastalanan bebeklerine bakmak için gerekli sosyal destekten yoksun küçük, izole gruplar haline gelene kadar azalmaya başlarken, modern insan grupları Avrupa'da hızla genişledi.

Arkeologlar bir zamanlar modern insanlarla Neandertaller arasındaki savaş ya da çatışmaların en yakın insan atalarımızın yok olmasına neden olduğunu düşünüyorlardı. Ve Neandertallerin kişiler arası şiddetin kurbanı olduklarına dair bazı kanıtlar var. Örneğin, Fransa'da St. Césaire'de bulunan bir Neandertal kafatasında keskin bir aletle açılmış bir kırık yarası vardı. Ancak bu yarayı modern insanların açtığına, hatta aynı mağarayı işgal ettiklerine dair hiçbir kanıt yok. ©Raphael GAILLARDE/Gamma-Rapho via Getty Images

Avrasya'da 135.000 ve 100.000 yıl önceki iki dönemde Neandertal popülasyonları neredeyse yok oluyordu. Ancak bu soğuk hava dalgaları ve bunun sonucunda yeryüzü şekillerinde meydana gelen değişikliklerden güç alarak geri döndüler.

Bailey, “Neandertaller tüm bu zorluklara rağmen hayatta kaldılar,” diyor. “Homo sapiens'in ek baskısına maruz kalana kadar soyları tükenmedi.”

Zaman ve mekândaki örtüşme göz önüne alındığında, araştırmacılar modern insanların savaş veya yeni hastalıklar yoluyla Neandertallerin ölümünde doğrudan bir rol oynadığını düşünüyorlardı.

Neandertal iskeletlerinde şiddete dair bazı kanıtlar bulunmaktadır. Fransa'daki St Césaire'de bulunan ve 36.000 yıl öncesine tarihlenen genç bir yetişkin erkeğin başının üst kısmında keskin bir aletle yapılmış bir kırık ve Irak'taki Shanidar Mağarası'nda bulunan ve yaklaşık 50.000 yıl öncesine tarihlenen daha yaşlı bir erkeğin sol kaburgasında kısmen iyileşmiş bir bıçak yarası vardı. Ancak bu şiddeti modern insanların mı yoksa diğer Neandertallerin mi uyguladığını söylemenin bir yolu yok. Arkeologlar Neandertallerin açıkça modern insanlar tarafından gerçekleştirilen bir katliamın kurbanı olduğu bir alan bulmadıkça, modern insan şiddetinin Neandertallerin yok oluşunun ana nedeni olduğu sonucuna varmak imkansız olacaktır.

Bağışıklıkla ilgili pek çok geni paylaşıyor olsak da, modern insanların hastalıklarının Neandertalleri öldürdüğüne dair genetik kanıtlar da yoktur. Örneğin, bizi lupus ve Crohn hastalığı gibi otoimmün bozuklukların yanı sıra şiddetli COVID-19'a duyarlı hale getiren Neandertal genlerini miras aldık. Gökçümen, gelecekte yapılacak genetik analizlerin, Neandertallerin ölümünde hastalığın potansiyel rolünü ortaya çıkarabileceğini söyledi.

Ancak modern insanların Neandertallerin yok olmasına yol açmış olabileceği tek olası yol savaş ve salgın hastalıklar değildir. İki grup bir araya geldiğinde, rekabet trajik sonuçlara yol açabilir.

Kolye uçları ve gravürler gibi Neandertal eserleri, Neandertallerin zeki olduğunu gösteriyor. Ancak yeni araştırmalar, H. sapiens ve Neandertal beyinleri arasında önemli farklılıklar olduğunu gösteriyor: Modern insanların beyin bölgelerinde üst düzey düşünmenin anahtarı olan daha fazla nöron var ve nöronları daha bağlantılı - yani modern insanlar muhtemelen daha hızlı düşünebiliyorlardı. Nowell, Neandertallerin dili işlemedeki daha büyük zorluklarıyla birleştiğinde, bunun modern insanların avlanma ve yiyecek arama gibi temel görevlerde avantajlı olduğu anlamına gelebileceğini söyledi.

Neandertallerin aşırı derecede izole olmuş grupları biyolojik bir dezavantaja sahip olsa da, muhtemelen kültürel bir dezavantaja da sahiplerdi.

Bailey, “Daha büyük popülasyonlara sahip olduğunuzda fikirler daha kolay yayılabilir ve diğer insanlar bunları geliştirebilir” dedi. Ancak Neandertallerin farklı popülasyonları göz önüne alındığında, “sanatsal veya kültürel türdeki yenilikleri, insanlarla çok fazla etkileşimi olan çok daha büyük popülasyonlarda gördüğümüz şekilde ilerlememiş olabilir” dedi.

Neandertaller zamanına göre çok sofistike aletler üretmiş olsalar da, Neandertaller tarafından yapılmış kesin bir uzun menzilli silah bulamadık. Buna karşın, modern insanların mermi atan silahlar tasarlama becerisi bize hayatta kalma avantajı sağlamış olabilir.

Ancak bu farklılıkların Neandertallerin hayatta kalması üzerindeki etkileri henüz tam olarak bilinmiyor.

Nowell, sayılarının azalması ve modern insanların istilasının potansiyel bir sonucu olarak “Gruplar arası rekabet veya Neandertal grupları arasındaki rekabet hakkında da düşünebiliriz” dedi.

Nowell ve Portland Eyalet Üniversitesi'nde paleoantropolog olan eş yazar Melanie Chang, çağdaş ve tarihi avcı-toplayıcı gruplara bakarken, bu grupların genellikle toprağı ve kaynaklarını kimin kullanabileceğini sıkı bir şekilde düzenlediğini ve “grup içi” olmanın bir hayatta kalma meselesi olabileceğini fark etti. Neandertaller Avrasya'nın büyük bölümünden kaybolmaya ve güney İberya'ya çekilmeye başladığında, Neandertal gruplar arasındaki rekabet artmış olabilir.

Nowell, “Belki de onları kendilerini daha fazla farklılaştırmaya iten diğer Neandertallerle olan rekabettir,” diyor.

Yaklaşık 40.000 ila 50.000 yıl önce, hem modern insan hem de Neandertal grupları arasında kültürel bir patlama yaşandığı göz önüne alındığında, bu özellikle ikna edici görünüyor. Nowell, bu kültürel unsurların, muhtemelen kolye olarak takılan boyalı deniz kabukları gibi kişisel süslemelerde bir artış içerdiğini ve bunların “grup” sembolleri olarak hizmet etmiş olabileceğini söyledi.

Neandertaller ve modern insanların binlerce yıl boyunca düzenli olarak etkileşim içinde olduklarına dair kanıtlar arttıkça, pek çok araştırmacı Neandertallere ne olduğuna dair cevap için alışılmadık bir yere bakıyor: ilk kez 35 yıl önce paleoantropolog Fred Smith ve meslektaşları tarafından ortaya atılan bir teori.

Higham, “Smith, gen akışı olduğu ve Neandertallerin insan popülasyonlarına yavaşça asimile olduğu önerisini ortaya attı” diyor.

Özünde, iki grup basitçe birbiriyle takılmaya alıştı ve daha fazla insan Avrasya'ya taşındıkça, sonunda daha büyük nüfusları, soyları tükenen Neandertalleri batırdı. Bu fikir, H. sapiens'in Neandertalleri basitçe nüfusumuza kattığını ortaya koyan bir çalışma tarafından desteklenmektedir. Bu şekilde, kalanlardan bazılarını ailemizin bir parçası haline getirerek Neandertallerin ayrı bir grup olarak yok olmasını sağlamış olabiliriz.

Ancak bu teori şu anda insanların ve Neandertallerin aynı bölgede uzun süre birlikte yaşadıklarına dair “kesin kanıt” içermiyor. Genleri paylaşıyorlardı, ancak arkeolojik kanıtlar Neandertaller ve modern insanların bir evi paylaştıklarını ya da Neandertalleri kendi nüfusumuz içinde asimile ettiğimizi söylemek için gerekli olan yakın sosyal bağları göstermiyor.

Bailey, “Donmuş bir Neandertal ile modern bir insanı kucak kucağa bulana kadar, bu her zaman yoruma açık olacak” dedi.

Böyle bir alan bulsak bile, bunun Neandertallerin son anlarındaki incelikli ve karmaşık tabloyu değiştirmesi pek olası değil.

Riverside'daki California Üniversitesi'nden biyolojik antropolog Sang-Hee Lee yaptığı açıklamada, “Bazı Neandertal popülasyonları yok oldu, bazıları katledildi, bazıları etkileşime girdi ve bazıları da sadece fikir alışverişinde bulundu” dedi. “Neandertaller neden yok oldu?“ ‘Neden soyları tükendi?’ gibi gerçekten heyecan verici soruların artık tek bir kapsayıcı teorisi olamaz” dedi. “Neandertallerin bir bütün olarak tutarlı, ortak bir kaderi yoktu.”

Yazar: Kristina Killgrove

Kaynak: Live Science