Toros Dağları

Bu dağ sırası antik dönemde boğayla ilişkilendirilmiş, bundan dolayı da Toros Dağları/ Boğa Dağları olarak isimlendirilmişti. Büyük boğanın toynaklarını yere vurmasıyla depremler oluşuyordu. Poseidon’un karadaki depremleri ve denizdeki tsunami gibi dalgaları da içeren sarsıntılardan sorumlu olduğu düşünülüyordu. Bundan dolayı Poseidon’un epitheti “yeri sarsan” “ennosigaios” idi. Poseidon’un, Antalya’nın bir Pisidia kenti Termessos’un da üzerinde yer aldığı bir dağ sırası olan Bey Dağları’nda yaşadığı düşünülüyordu. Depremlerin korkunç tehlikesinden dolayı, yıkıcı sismik dalgaların uzaklaştırılmasına yönelik girişimlerde Poseidon’a ithafen “asphalios” “dengeleyen”, “gaiaochos” “yeri tutan” epithetleri de yazıtlarda sıklıkla kaydedilmişti. Poseidon’un deprem ve tsunami dalgalarına ilişkin rolü, bölgede erken tarihlerde büyük ölçüde Zeus ile ilişkilendirilmişti. Termessos’ta Zeus Solymos’a ithaf edilen (kentteki en büyük tapınaktır ve muhtemelen Poseidon’a ithaf edilen daha önceki bir tapınağın temelleri üzerine inşa edilmiştir) ve Selge’de Zeus’a adanan tapınaklar, ayrıca Neapolis, Cyaneae ve Oinoanda gibi şehirlerde “Zeus Soter” (tehlikelerden koruyan Zeus) epitheti ile sıklıkla karşılaşılan yazıtlar bu bölgedeki bütün kentlerin depremle karşılaşmış olduğunu gösterir. Bu yazıtlar genellikle tapınaklara veya bir deprem sonrasında hayatta kalanlar tarafından teşekkür amacıyla yeniden Zeus’a ithafen yazılmıştır. Geç antik dönemde sismik olaylar Hristiyanlar tarafından Tanrının öfkesi olarak olarak tanımlanmıştı. Antik dönemde Antalya’daki depremler taş binaların yıkılmasına ya da hasar görmesine sebep oldu. Büyük taş bloklardan ve sütun tamburlarından inşa edilmiş olan tiyatrolar ve tapınaklar da büyük ölçüde tahrip olan yapılar arasındaydı. Taş lentolar ve duvarlar çatladı, depremlerle birlikte yangınlar çıktı, zehirli gazlar etrafa yayıldı, insan yapımı su temin sistemleri tahrip oldu ve yerini doğal kaynaklar ve akarsular aldı. Ayrıca tektonik hareketin bir sonucu olarak, tüm Likya kıyı şeridinin çökmesiyle Kekova, kıyıda batık bir kent halini aldı. MS 68’de Pseudo-Sibylline kehanetlerinde kaydettiği gibi, bazen tsunami dalgaları, denizin karanlık suyunu, alçak kıyı bölgelerinden bir kilometre ya da daha fazla içeri taşıdı.

“Günün birinde denizin karanlık suyu, Gök gürültüleri ve depremlerle birlikte gürültüsünü sonlandıracak Tanrıya olan saygısızlığından dolayı Patara’nın”

Bu olaylardan bazılarının gücünün büyüklüğünü anlamak zordu. Olaylardan etkilenen alan devasa idi, ortaya çıkan sonuç ise alabildiğine geniş bir alana yayılmıştı. Örneğin, MS 142’de büyük bir deprem ciddi bir şekilde Rodos’taki, Kos’taki (İstanköy) ve Likya’daki, Karia’daki, Pamphylia’daki şehirleri tahrip etti. Pausanias şöyle anlatır: “Likya ve Karia ve Kos şehirleri şiddetli bir depremle yerle bir oldu. İmparator Antonius Pius (138-161 yılları) büyük miktarda para ile yardımlarına geldi ve restorasyonları için yoğun destek sağladı.” Rodos kentlerinin doğusunda denizde oluşan bu deprem, ayrıca Rodos’u, Telmessos’u (Fethiye) ve İstanköy’ü (Kos) vuran tsunami deniz dalgalarıyla da bağlantılıydı. Aristides Aelius (MS 129-189) “Rhodiakos” konuşmasında: “...ve hatırlıyorum, o ölümcül öğlende, o felaketin başladığı, denizin sakin olduğu... ve tüm deprem gücü şehre doğru yöneltilmişti... Sonra deniz suyu geri çekildi ve limanlar kurudu... ve limanlar kuru toprağa dönüştü... ve her şey aynı anda oldu: denizdeki deprem, bulutlar, kükreme, ağıtlar, ölü bedenlerin sesi, zemin çökmesi... Her şey çöktü.” Bu devasa depremin ardından yeniden inşa faaliyetleri imparatorun çok varlıklı arkadaşı Lyciarch, Rhodiapolisli Opramoas tarafından finanse edildi. Yeniden inşa faaliyetleri Patara, Ksanthos, Tlos, Olympos, Corydalla, Choma, Podalia, Arykanda, Oinoanda, Phaselis, Cyaneae, Aperlae, Nysa, Sidyma, Gage, Arneai, Akalissos, Myra, Termessos ve Perge’deki yıkılmış ya da tahrip olmuş tiyatro, tapınak ve diğer büyük kamu binalarının rekonstrüksiyonunu kapsamaktaydı. Yine MS 529 yılında büyük bir deprem bölgeyi vurdu. John Malalas (491-578) şöyle kaydetti:  “O yıl, Likya’nın metropolü Myra, Tanrının gazabına uğradı ve İmparator (Justinian I r. 527- 65) cömert bir şekilde hayatta kalanlar ve şehir için yeniden inşa desteğinde bulundu.”

Fay hattı üzerinde kalan Roma sur duvarından kopan bir bölüm Kekova yakınlarında suya gömüldü. Bu büyük deprem aynı zamanda Andriake, Patara, Ksanthos ve sahil boyunca yer alan diğer şehirlerde de yapıları tahrip etti. Depremlerin ardından yürütülen onarım çalışmalarına dahil olan şehirlerde kesin kanıtlar mevcuttur: deprem sonrasında yapı malzemelerinin yeniden kullanılması, su kemerleri, su temin sistemleri ve sarnıçların tahribatı ve yıkımı. Örneğin MS 2. yüzyılda inşa edilen Aspendos su kemerleri, MS 4. yüzyıldaki bir depremle tahrip olmuş ve taşları Eurymedon (Aksu Çayı) üzeirnde inşa edilen bir Roma köprüsünde yeniden kullanılmıştır. bloklarının MS 4. yüzyılda Eurymedon (Aksu Çayı) üzerine inşa edilen Roma köprüsünde yeniden kullanılmıştır. Bu büyük Roma köprüsü daha sonra bir depremle yıkılmıştır. Hala kalıntılarının bazıları yerinde olan bu Roma köprüsü, sonrasında yeniden kullanılmıştır. Bu kalıntılar, modern köprünün yanı sıra bugün nehre yayılan 13. yüzyıl Selçuklu köprüsünün ayaklarına temel oluşturmuştur. Perge’de, Hellenistik kent kapısının her iki tarafındaki yuvarlak kuleler, geçmişteki bir deprem hasarının kesin kanıtlarıdır. Antik dönemde sismik felaket gerçeğine ve risklere yönelik çeşitli tepkiler vardı Antik dönemde sismik hareketlerden sorumlu olduğu düşünülen tanrıya yönelik dualar ve bu hareketlerden korunmak amacıyla yazılan yazıtlar vardı. Tsunami ve zaman zaman deniz akıncılarının köleleştirme tehdidine karşılık bir önlem olarak etrafı duvarla örülmüş olan ticaret amaçlı liman kentleri dışında, bu sahil şeridinin alçak kesimlerinde birçok yerleşme kurulmuştur.

Termessos Antik Kenti, AA Fotoğraf Yarışması. Fotoğraf ©Birsen Kargı

Su Yok, Kent Yok

Selge’de (Manavgat), kente su teminini sağlayan pişmiş toprak borular ve Roma su yolları MS 3. yüzyılda bir depremle yok oldu ve şehir terk edilmek zorunda kalındı. Benzer bir durum MS 5. yüzyılda büyük ölçüde terk edilen Termessos için de söz konusudur. Sismik hareket sırasında, Termessos’un son derece kapsamlı su toplama ve depolama sistemine ait sarnıçlar çatlayıp açılmıştı. Benzer durumlarda su sistemleri ya onarıldı ya da kent sakinleri kenti terk etti.

Yapısal Yanıtlar: Sismik darbe emiciler

Antik dönemde çeşitli yapı teknikleri, depremlerin binaları tehdidine karşılık geliştirildi ve yüzyıllar boyunca da büyük ölçüde değiştirildi. Bunlar; • Moloz taştan teraslar üzerine inşa edilen taş evler: Son 1.500 yılda bu evler, doğrudan zemine inşa edilen evlerden çok daha az zarara uğradı. Moloz taştan inşa edilen bir teras sadece bir yerleşmenin dik vadi yamacında yer almasına olanak sağlamakla kalmadı, aynı zamanda bu terasların kendisi denizdeki bir sal gibi hareket ederek sismik hareketin oluşturduğu şok dalgalarının emilimini sağladı. Bu durum MS yaklaşık 6. yüzyılda, Antalya yakınlarındaki Neapolis antik kenti teras evlerinde görülmektedir. • Kurşun içine yerleştirilmiş demir kelepçelerle birbirine tutturulan masif taş bloklar ve sütun tamburlarının kullanımı: Kelepçelerin etrafındaki kurşun, bir yapıdaki deprem gücünün belirli bir miktarını emer ve taşın kendi ağırlığı gerekli hareket direncini sağlayarak deprem sırasında açığa çıkan yanal hareketlerin etkisini azaltır. Dikey derzlilere oranla açılı kesilerek sıralanmış olan taş bloklar, derz açılmasını ve ayrılmasını azaltır. • Yüksek taş blok sırasının hemen ardından dar bloklar ve onların da ardından yine uzun taş blokların duvar yüksekliği boyunca tekrar ederek kullanılması veya moloz duvarda bir tuğla dizisi oluşturulması: Duvarda hatıl olarak görev yapan ince sıra, sarsıntı sırasında üst yapının temelden gelen hareketinin yukarıya iletilmesini engeller. Bu sarsıntı sırasında yatay yer hareketleri nedeniyle duvarda oluşan gerilme ve basınç yüklerini en aza indirger. • Toprak dolguyla ayrılmış, taştan yapılmış iç ve dış cepheye sahip duvarlar: Toprak dolgu darbe emici görevi görür. Alçak yapılarda yüzeysel temel ve moloz taş duvarlarda düzenli aralıklarla yerleştirilmiş olan darbe emici hatıl sırası gibi geleneksel anti-sismik bir kültüre bağlı olan bu yapı tekniklerinin bazılarının geçmişi Tunç Çağına kadar uzanır. Bunlar Antalya’da 1960’lı yıllara inşaatta kullanılan yapı teknikleridir.

MÖ 227 – MS 565 YILLARINA AIT BAZI SISMIK OLAYLARIN KRONOLOJISI

MÖ 227 - Likya, Karia ve Rodos, Sidyma gibi şehirleri tahrip eden şiddetli bir depremle sarsılmış, yazıtlara göre evler, surlar ve kuleler tahrip olmuştur.

MS 23 – Patara tiyatrosunda bulunan bir yazıt, tiyatronun İmparator Tiberius (r.13-37) zamanındaki muhtemelen MS 23’teki bir depremden sonra Apollon’un rahibi Polyperchon tarafından onarıldığını yazar. Aynı zamanda bu depremle Antiphellos (Kaş) tiyatrosu da zarar görmüştür.

MS 68 – Hem Myra hem de Patara’yı deprem ve tsunami vurmuştur. Dio Cassius kayıtlarına göre “deniz Mısır’dan çok uzakta geri çekilmiştir ve (kıyı) Likya’nın büyük bir kısmını kaplamıştır”. Patara’nın su kemerine zarar vermiştir.

MS 142 – Büyük bir deprem Rodos, Kos, Karia, Likya ve batı Pamphylia yapılarına ciddi zarar vermiştir.

5 Ağustos 240 – Arykanda bir gece depremle sarsıldı ve sahne yapıları hasara uğradı. Ayrıca Phaselis, Arneai ve Perge’de de tahribat vardı.

21 Temmuz 365 5.30 – 7.5 şiddetindeki büyük bir deprem ve Girit’in güneybatı kıyısında 8 metreye kadar yükselen bir tsunami ile karşılaşıldı. Bu depremin sarsıntıları bin kilometre uzaklıktaki Sicilya’da, Yunanistan’da Paphos’ta ve Mısır’da İskenderiye’de hissedildi. Sarsıntılar günümüz Antalya ili yapılarına, Aspendos su kemerine zarar verdi ve sahil yaklaşık 2 metre – 5 metre yüksekliğindeki tsunamiye maruz kaldı.

MS 529 – Büyük bir deprem ve tsunami dalgası, Myra’nın da içinde olduğu Likya kıyısını vurdu.

MS 565 – Arykanda’da deprem oldu. Hristiyan bazilikasını tamamen tahrip etti ve kent terk edildi. En fazla 1000 kişilik çok daha az sayıdaki bir nüfus, daha küçük bir kentte, vadinin aşağısındaki Arif’in surlu kentinde yaşamaya devam etti.