Hasan Efendi’nin notlarının hem duygu ve tavırlar tarihçiliğinde (history of emotions and attitudes) hem de bulaşıcı hastalıklar tarihçiliğinde önemli bir yeri olduğu söylenebilir. Günlüğün bize neler anlattığına geçmeden 1661 veba salgını hakkındaki malumatımızı, çok kısıtlı olmasına rağmen, aktarmak faydalı olacaktır. Hasan Efendi’nin naklettiği hastalanma (mat’ûn/ mat’ûne olma) haberlerine bakarak bir fikir edinme şansımız olsa da bu salgının etkilerine dair sayılarla yorum yapabilmek mümkün durmamaktadır. Çağdaş bir kronik yazarı olan Gılmanî, Hasan Efendi dışında bu salgından bahseden bilinen tek kaynaktır. (Oral, 2000, 81) Tek bir cümleyle sınırlı olsa da Gılmanî’nin anlatısı içerdiği iddia sebebiyle ilgi çekicidir. Ona göre bu salgın “geçen yılın” büyük yangını (1660 Büyük İstanbul Yangını) sebebiyle meydana gelmiştir. Bu noktada Gılmanî’yi doğrulamak için daha detaylı bir ampirik çalışmaya veya hiç değilse bir takım dolaylı kanıtlara ihtiyaç olduğu elbette ki açıktır.

Bunlar dışında hiçbir somut veriye sahip olmasak da 1661 vebası ve İstanbullular üzerindeki etkilerine dair bazı yorumlar getirebilmek olasıdır. Gerek önceki yüzyıllardaki gerekse de on yedinci yüzyıldaki salgınların sıklığı düşünüldüğünde, bu salgının şehirli halk için çok da sıra dışı bir durum olmadığı düşünülebilir. Bu durum Varlık’ın naturalization konseptiyle de izah edilebilir:  Varlık’a göre 1300-1600 yılları arasında veba, doğaüstü bir fenomen olmaktan çıkıp doğanın içinden ve şehre ait bir fenomen olarak anlaşılmaya başlamıştır. (Varlık, 2015, 208) Dolayısıyla, on yedinci yüzyıl İstanbullularının da böyle bir tutum içinde olduklarını farz etmek yanlış olmayacaktır. Bu doğrultuda, Hasan Efendi’nin hastalığa tutulma, ölüm, cenaze gibi haberleri naklettiği yerlerdeki tutumlara (gerek bireysel gerek kolektif) bakarsak, bu yaklaşımların apokaliptik ve doğaüstü bir mahiyeti olmadığı yorumunu yapabiliriz. Aralıksız kalkan cenazeler, mahrumiyet hissi ve geride kalanların hayatından endişe gibi dehşet verici hisler, günlükteki veba anlatılarıyla iç içe geçmiş bir haldedir. Fakat tüm bunların kitlelerce ilahi bir ceza/işaret olarak yorumlanmadığı rahatlıkla söylenebilir. Veba belli ki Hasan Efendi ve çağdaş İstanbullular için dönem dönem ortaya çıkan bu dünyaya ait bir olguydu.

Eşini Kaybetmek: Gülbevî Hatun’un Hastalanması ve Ölümü Günlüğün ilk notu 1661 yılının bir Ağustos gününe isabet eder. (Bu kısmın tamamı için bakınız: Sohbetnâme I, 4b-6a; Can “Seyyid Hasan”, 14-15) Hasan Efendi, ev halkının bir kısmıyla birlikte oğlu Hüseyin’in mezarını ziyaret eder. İçten ve sesli dualar ederler ve sesli dualara yoldan geçenler de eşlik eder. Hüseyin’in ne zaman öldüğüyle ilgili bir çıkarım yapmak çok mümkün değildir. Ama devam eden salgının kurbanlarından biri olması muhtemeldir. Mezar ziyaretini takiben diğerleri İstanbul’a dönerken Hasan Efendi Alibeyköy’ün yolunu tutar. Sıradan olmayan bu surdışı ziyaretleri, Hasan Efendi tarafından dört yıl boyunca birkaç kez tekrarlanır. Bunların genel amacı, orta defterdarın oğlu olduğunu söylediği eniştesi Ali Çelebi’nin çiftliğini ziyaret etmek, burada bir süre kalıp hoş vakit geçirmek ve belki de yeni kimseler tanımaktır. İşte 1661 yılındaki ziyaret de yine bu sebeplerle yapılır.

Hasan Efendi bir haftalık ziyareti boyunca ekâbirden kimselerin çiftlik ve bahçelerini ziyaret eder, lezzetini yazıya geçecek kadar hoşlandığı yemekler yer ve yeni tanıdıklar edinir. Yedinci günde, küçük kız kardeşiyle sohbeti esnasında İstanbul’dan komşusunun oğlu Yusuf’un at sırtında çiftlik kapısından geçtiğini fark eder. Bu beklenmedik ziyaretin pek hayra alamet olmadığı açıktır. Hasan Efendi Yusuf’u gördüğü anki heyecanını “derunum pül-helecan oldu” sözleriyle ifade etmektedir. (Sohbetnâme I, 4b; Can “Seyyid Hasan”, 14) Yusuf bir mektup getirmiştir. 

Yazının devamı...

Aktüel Arkeoloji 77. Sayı - Covid-19 İlk Değil

www.arkeolojidukkani.com