1. a) korunması gerekli taşınmaz kültür ve tabiat varlığı olarak belirtilen yerler ile
2. b) tespit ve tescil edilen sit alanları ve
3. c) mezarlıklar

dışında kalan yerlerde yapılabilir. Bu sayılan alanlarda yapılması yasaktır. Bu konuda Kültür ve Turizm Bakanlığından define arama belgesi almak gerekmektedir. İzin belgesi sürelidir ve sadece bir yer için geçerlidir. Yani define aramak isteyenlere aynı süre içinde birden fazla yerde arama izni verilemez. Alınan belgenin bir başkasına devri veya kullandırılması mümkün değildir.

Define arama esnasında, Kültür ve Turizm Bakanlığından ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarından temsilciler bulunmak durumdadır. Bunların masraflarını define arayan kimse, yani izin verilen kişi karşılayacaktır. Define arama talebi, define aranacak yerin mülki amirliğine yani büyükşehirlerde kaymakamlığa, büyükşehir olmayan yerlerde merkez de yapılacaksa valiliğe yapılır (DAY m.5). Yapılacak müracaat detaylı olmak zorundadır. Alanın tüm vasfı bildirilmek ve adresi tam olarak belirtilmek zorundadır (DAY m.6) Buna göre arayıcı, ön izin aldıktan sonra yazacağı müracaat dilekçesine (DAY m.7) aşağıdaki belgeleri ekler:

• Define aranacak sahanın yetkili teknik elemana çizdirilmiş, ilgili çevre ve şehircilik il müdürlüğünce tasdikli, 1/500 ölçekli haritası veya krokisi,
• Krokisi çıkarılamayacak ev ve bunun gibi yerler için ise ada, parsel ve çap numarasını belirten vaziyet planı,
• Uzaktan ve yakından olmak üzere çeşitli yönlerden çekilmiş net fotoğrafları,
• Define aranacak yer sahipli ise; gerçek kişilerden noterden tasdikli onay belgesi, tüzel kişilerden de yetkili organlarından alınacak muvafakat,
• Define araması yapılacak sahada yer altı ve yer üstü hizmetlerine yönelik sakınca bulunmadığına dair yetkili kurumlardan alınan onay yazısı,
• Define aranacak yer, yerleşim alanı içerisinde veya yakınında ise çevre yapılar açısından arama yapılmasında sakınca bulunmadığına dair yetkili kurumlardan alınan onay yazısı,
• ÇED raporu.

Valilikçe yapılan değerlendirme neticesinde müracaatın uygun bulunması durumunda, müze müdürlüğünce hazırlanan ruhsat, define araması yapılacak ilin valisi tarafından imzalanır.

Aramanın kuralları ve bulunması

Define aranacak yer elli metrekareyi ve on metre derinliği geçemez. Bu yer verilecek fotoğraflarla harita veya krokiler üzerinde işaretlenir. Su altında define araması yapılamaz (DAY m.8)

Ruhsatname verildiği yıl için geçerlidir. Define araması aralıksız en çok on beş gün devam eder. Hava muhalefeti veya tabii afetlerden dolayı bu süre içinde bitirilemezse bir defaya mahsus olmak üzere çalışılmayan süre kadar uzatılabilir. Çalışmalara ara verilen süre içerisinde çevre sakinlerinin can ve mal güvenliğini sağlayıcı tedbirlerin alınmasından ve doğabilecek tüm zararın karşılanmasından define arayıcısı sorumludur.

Define araması, define aranacak yere en yakın müzeden görevlendirilecek iki ihtisas elemanı ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ile İçişleri Bakanlığının kolluk hizmeti yürütmekle görevli mahalli birer temsilcisi gözetiminde yapılır.

Define aramasından doğacak zarar ziyan ve kazı yapılan yerin eski haline getirilmesi ile ilgili masraflardan, define aranacak sahada, on beş günlük define arama süresi dikkate alınarak çevre sakinlerinin can ve mal güvenliğini sağlayıcı tedbirlerin alınmasından ve doğabilecek tüm zararın karşılanmasından define arayıcısı sorumludur.

Çalışmalar, görevliler ile arayıcının imzasını taşıyan tutanaklarla günü gününe tespit edilir. Bu tutanaklar ve arama sonunda tanzim edilecek nihai tutanak Bakanlığa gönderilir. Define aramasının mevzuat hükümlerine göre ilgililerce durdurulması halinde arayıcı hiçbir hak, zarar ve ziyan talebinde bulunamaz. Define aramasında çıkan buluntular Bakanlıkça tayin edilecek en az üç kişilik bir uzman heyetine incelettirilir. Elde edilecek buluntular kültür ve tabiat varlığı ise müzelere, define ise Çevre ve Şehircilik Bakanlığınca Hazine ve Maliye Bakanlığına teslim edilir.

Bulunan definenin Hazine ve Maliye Bakanlığınca geçer akçe olarak değeri tespit edilir. Define Hazineye ait arazide bulunmuşsa yüzde ellisi define arayıcısına; özel veya tüzel kişilere ait arazide bulunmuşsa yüzde kırkı define arayıcısına, yüzde onu ise mülk sahibine verilir. 

İzinsiz define arama suçu

Kültür varlıkları bulmak amacıyla, izinsiz olarak kazı veya sondaj yapan kişi, iki yıldan beş yıla kadar hapis cezasıyla cezalandırılacaktır. Şayet bu kazı veya sondajın yapıldığı yerin, sit alanı veya korunması gerekli başka bir yer değilse, verilecek cezanın üçte biri indirilecektir. İzinsiz olarak define araştıranlar, üç aydan iki yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılacaktır. Ancak, bu fiillerin yurt dışına kültür varlıklarını kaçırma amacıyla veya kültür varlıklarının korunmasında görevli kişiler tarafından işlenmesi hâlinde, verilecek ceza iki katına çıkarılacaktır.

Bu eylemleri yapan kimseler belirtilen suçları işlemek suretiyle bulduğu kültür varlığını soruşturma başlamadan (savcılıkça olaya el konulmadan) önce mülkî amire (kaymakamlık, valilik) teslim etmesi hâlinde, mahkeme verilecek cezanın üçte ikisine kadar indirim yapabilecektir.

İzinsiz olarak define araştıran kişinin, hakkında kovuşturma başlayıncaya (yani mahkemede dava açılıncaya kadar) kadar, kendisini bu fiili işlemeye gerekli cihazları temin etmek suretiyle sevk eden kişilerin kimliklerini açıklaması ve yakalanmasını sağlaması hâlinde, mahkeme verilecek cezada indirim yapabilecek veya ceza verilmesine yer olmadığına da karar verebilecektir. Yine define aramanın, definenin içine gömüldüğü veya saklandığı yerden çıkarılması için elverişli vasıtalarla bir takım davranışlarda bulunmayı gerektirdiğine ve gizli bir maddenin izlerini tespite yarayan dedektör ile kontrolde bulunma faaliyetinin, define izlerine rastlansa bile ilerde ne şekilde hareket edeceğinin belli olmaması karşısında izinsiz define arama suçunu oluşturmayacağına da dikkat çekmek isteriz. Yani mahkeme tespit çalışmalarını suç kapsamında değerlendirmemektedir. İzinsiz kazı yapılan alanların tespit ve tescil edilen sit alanı ve mezarlık olup olmadığı araştırılmadan karar verilmesi hukuka aykırı bulunmuştur.

Bir kararında Yargıtay, “Sanığın savunmalarında köye gittiklerinde, hakkında aynı suçtan hükmün açıklanmasının geri bırakılması kararı verilen sanığın kendilerini karşıladığını ve dedektörle eski eser aradıklarını beyan ettiği, sanığın ise savunmasında, hakkında aynı suçtan hükmün açıklanmasının geri bırakılması kararı verilen sanık ile 50 cm derinliğinde kazı yaptıklarını beyan ettiğinin anlaşılması karşısında, sanığın izinsiz kazı yapmak suçundan mahkumiyetin dair hüküm tesis edilmesi gerekir” şeklinde karar vermiştir.  Kültür ve tabiat varlıklarında izinsiz kazı yapma suçun oluşabilmesi için, araştırma eyleminin kültür ve tabiat varlıklarında, bunların koruma alanlarında, tespit ve tescil edilmiş sit alanlarında gerçekleştirilmesi gerekir. “Dava, kültür ve tabiat varlıklarını koruma kanununa aykırılık suçuna ilişkindir. Olayda, sanıkların kazı yapmaya başladıkları dosya kapsamı ile sabit ise de; kazı çukurunun derinliği ve genişliği hakkında bir tespit bulunmadığından, sanığın eyleminin teşebbüs kapsamında değerlendirilmesi gerektiğinin gözetilmemesi hatalıdır” şeklinde karar verilmiştir.

Define arama konusu katı kurallara bağlanmıştır. Bu şartları yerine getirmeden yapılan her türlü faaliyet yasaklanmıştır. Bu yasakları ihlal etmek ise suçtur. Özellikle korunması gereken alanlarda yapılan kazıların oluşturduğu tahribat büyüktür. Bu konuyla mücadele için arama prosedürünün daha yalınlaştırılması ve denetimin arttırılıp cezaların ağırlaştırılması gerekmektedir.