Doğu Roma İmparatorluğu’nun İstanbul’da yapmış olduğu en büyük kilise olan Ayasofya aynı yerde üç kez inşa edilmiştir. İlk yapıldığında Megale Ekklesia (Büyük Kilise) olarak adlandırılan bu kutsal mabet, 5. yüzyıldan itibaren Ayasofya (Kutsal Bilgelik) olarak tanımlanmış ve direkt Tanrı’nın Sözünün Kutsallığını temsil etmiştir. Ayasofya, Doğu Roma İmparatorluğu boyunca hükümdarların taç giydiği başkentin en büyük kilisesi olarak katedral işlevi görmüştür. İlk kilise, antik bir tapınak üzerine İmparator I. Konstantinus döneminde yapılmaya başlamış, oğlu İmparator II. Konstantius (337-361) tarafından bitirilmiş ve 15 Şubat 360’ta Arian Başpiskopos Eudoxius tarafından törenle kutsanarak ibadete açılmıştır. İmparator Arcadius’un (395-408) karısı İmparatoriçe Eudoksia’nın gümüş heykelini, Ayasofya’nın yakınında bir yere diktirmesine karşı çıkan İstanbul Patriği İoannes Chrysostomos’un İmparatoriçe Eudoksia tarafından Orta Anadolu’daki Sebastopolis kentine sürgüne gönderilmesi üzerine 20 Haziran 404’te çıkan halk ayaklanması sonucunda, ilk kilisenin yanması ile aynı yere İmparator II. Theodosius (408-450) tarafından ikinci bir kilise yaptırılmıştır. 10 Ekim 415 yılında Patrik Atticus tarafından kutsanarak ibadete açılan yapı, 415’ten 532’ye kadar kentin en büyük kilisesi olmuştur. İmparator Iustinianus’un (527–565) 5. Saltanat yılında, aristokrat kesimi temsil eden Maviler ile esnaf ve tüccar kesimi temsil eden Yeşillerin İmparatorluğa karşı birleşmesi sonucunda çıkan ve tarihte “Nika İsyanı” olarak adlandırılan büyük halk ayaklanması sırasında II. Theodosius (408-450) döneminde inşa edilen II. Ayasofya yanmıştır. İsyanın bastırılmasından sonra İmparator Iustinianus (527-565) ikinci kilisenin kalıntıları üzerine, aynı yerde dünyanın en büyük kilisesi olarak bugünkü Ayasofya’yı inşa ettirmiştir. Yapının mimarları fizikçi ve matematikçi Trallesli (Aydın) Anthemios ile geometri ve mekanik ustası Miletoslu (Balat) İsidoros sayesinde yüzyıllardır ayakta kalan ve 23 Şubat 532'de yapımına başlanan kilise, beş yıl on ay gibi kısa bir sürede tamamlanarak 27 Aralık 537’de büyük bir törenle ibadete açılmış, 916 yıl kentin İmparatorluk Kilisesi olarak kullanılmıştır. Osmanlı’nın en büyük padişahlarından biri olan Doğu Roma İmparatorluğu’nun başkenti Konstantinopolis’i fethederek Fatih unvanını alan Sultan II. Mehmed (1451-1481) muhteşem dehasını kullanarak kenti fethettiğinde, ilk olarak Ayasofya’ya gelmiş, fetih ezanı okutmuş ve şükür namazı kılmıştır. İlk cuma namazı için düzenlemelerin yapıldığı Ayasofya’ya mihrap, minber, ahşap bir minare ile geçici bir hünkâr mahfili eklenmiş, 1 Haziran 1453’te ilk cuma namazını Ayasofya’da kılan Fatih Sultan Mehmed adına hutbeyi hocası Akşemseddin okumuş, böylece kentin en büyük İmparatorluk kilisesi Ayasofya, İstanbul’un ilk Ulu Camii sıfatıyla İmparatorluk Camii’ne dönüşmüştür. Yüzyıllar boyunca Osmanlı padişahları tarafından yapılan eklemelerle büyük bir külliye halini alan Ayasofya, tarihi olayların şahidi olarak yüzyıllarca ihtişamını korumuştur…

Devamı: Aktüel Arkeoloji Dergisi 102. Sayı “Kıvılcım Olarak Gidenler Ateş Olarak Döndüler”