Laik, demokratik düzene geçilmesiyle çıkarılan yeni yasalar uyarınca medreseler, tekke ve zaviyeler kapatılmıştı. Değişen düzende işlevsiz kalan tarihi yapıların, kütüphane, müze, araştırma enstitüsü gibi işlevlerle kullanımı için çalışmalar yürütüldü. İstanbul’da Fen- Edebiyat Fakültesi yakınındaki Kuyucu Murat Paşa ve Seyyit Hasan Paşa medreseleri İstanbul Üniversitesine tahsis edildi. Üsküdar’daki Şemsi Paşa Medresesi halk kütüphanesine dönüştürüldü.

Atatürk fırsat buldukça yurt gezilerine çıkıyor, kentleri, kırsal alanları dolaşıyordu. 1930’da Antalya’ya giden Atatürk, Müzeyi gezdi; Aspendos’a giderek incelemelerde bulundu. Tiyatronun onarımını ve gösteriler için kullanımını önerdi. 1931’de Konya’da Mevlâna Müzesini ziyaret etti. Şehirdeki Selçuklu eserlerinin harap durumda olduklarını görünce, bu konuda bir rapor hazırlaması için Ankara’dan Afet İnan’ı ve Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterini Konya’ya çağırdı.

Raporda Konya’daki eski eserlerin bir an önce onarımının yapılması gerektiği yönündeki görüş üzerine, 19.2.1931’de Başbakan İsmet İnönü’ye bir telgraf çekerek, harap durumdaki Karatay Medresesi, Sırçalı Mescit, İnce Minareli ve Karatay Medreselerinin uzmanlar denetiminde onarılmalarını ve yurt dışına gönderilecek öğrencilerden bir kısmının arkeoloji eğitimine yönlendirilmesini istedi.

Bu uyarıdan sonra Konya’ya ek olarak Kayseri, Amasya, Sivas, Erzurum gibi tarihi kentlerdeki harap Orta çağ anıtları onarıldı. Ankara’da Etnografya Müzesi inşa edildi. Atatürk bir Hitit Müzesi oluşturulmasını istiyordu. Bu amaçla harap durumda olan Mahmut Paşa Bedesteni ve Kurşunlu Han onarılarak Anadolu Medeniyetleri Müzesine dönüştürüldü. Bedestenin içinde yapılan özenli düzenleme ile Paleolitik Çağdan başlayarak, Neolitik ve diğer kültür katmanlarına ait değerli parçalar ziyaretçilere sunuldu.

Türkiye’nin geniş bir zaman dilimine ait arkeolojik, kentsel ve kırsal mirasının belgelenmesi ve yönetimi için yetkin kadroların yetiştirilmesi için yurt dışına gönderilen arkeolog, sanat tarihçisi ve mimarlar dönüşlerinde kamu kurumlarında çalışarak ülkenin acil teknik ve eğitim hizmetlerini üstlendiler. Bu dönemde yetişen bilim insanları Ankara ve İstanbul üniversitelerinin arkeoloji bölümlerini kurdular ve öğrenciler yetiştirdiler.