Tanınmış yazar ve sanatçılar da Hasankeyf ve Dicle Vadisi’ni kurtarma kampanyasına destek veriyor. Bu isimler arasında ünlü yazar Yaşar Kemal, Nobel Ödüllü yazar Orhan Pamuk, uluslararası insan hakları kampanyalarını yürüten ve alternatif Nobel Ödülü sahibi Bianca Jagger, halk şarkıcıları Kibariye, Şivan Perver ve Musa Eroğlu, müzisyenler Sezen Aksu, Erkan Oğur, Mercan Dede, aktörler Yıldız Kenter, Okan Bayülgen ve Ata Demirer, Almanya asıllı film direktörü Fatih Akın ve dünyaca tanınmış müzisyen Tarkan yer alıyor. Bütün bu isimler Ilısu Barajı’na karşı seslerini çeşitli yollarla duyurdular; bölgeye ziyaretlerde bulundular, fotoğraf sergileri açtılar, kısa filmler çektiler ve şarkılar yaptılar.

UNESCO Dünya Mirası

Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu (UNESCO) Dünya Mirası alanlarının, üzerinde bulundukları topraktan bağımsız olarak, dünyadaki tüm insanlara ait olduklarını belirtir.

Bu nedenle Birleşmiş Milletler dünyadaki kültürel ve doğal mirasın belirlenmesi, korunması ve muhafaza edilmesini destekler. Dünya miras listesine dâhil edilmek için her ülke; insanlık için olağanüstü evrensel değerde olan ve on seçim kriterinden en az birini karşılayan alanlarını aday göstermelidir.

UNESCO kriterlerini sağlayan Hasankeyf ve Dicle Vadisi şu ana kadar Türk Hükümeti tarafından aday gösterilmemiştir. Bu arada da halkın vergileriyle Ilısu Barajı’nın inşası başlamıştır. Proje, Türkiye’nin planlama sürecini yürütme şekliyle birlikte, birçok AB standardının dışındadır. Avrupa Parlamentosu ve komisyonu birçok kez projenin sorunlarına dikkat çekmiş ve hatta Hasankeyf’in UNESCO Dünya Miras Alanı olması yönünde görüş belirtmiştir.

Alan, 2009’da İstanbul Teknik Üniversitesinde akademisyen ve ICOMOS Türkiye’nin (Dünya Miras Listesine adaylıkları değerlendiren Uluslararası Anıtlar ve Alanlar Kurulu) başkanı olan Prof. Zeynep Ahunbay’ın hazırladığı rapora göre UNESCO’nun 10 Dünya Miras Alanı seçme kriterinden 9’unu karşılamaktadır.

On kriteri listeleyen ve Hasankeyf ve Dicle Vadisi’nin her bir maddeyi nasıl karşıladığını değerlendiren raporda açıklanan kriterlere bazı örnekler:

Yaratıcı insan dehasının ürününü temsil etmesi: Hasankeyf; Zeynel Bey Türbesi, Sultan Süleyman Camii, Hasankeyf Köprüsü ve Dicle Nehri’ne bakan Hasankeyf Kalesi gibi olağanüstü değerde şaheserleri barındırmaktadır. Özellikle Kale’nin kapıları ve Köprü türlerinin özgün mimari örnekleridir.

İnsan yerleşimine, toprak veya deniz kullanımına ilişkin bir örnek sunması, özellikle bu örneğin geri dönüşümü olmayan değişimlerin etkisiyle dayanıklılığını yitirmemesi: Özel konumu ve özgünlüğü göz önünde bulundurulduğunda, bu tarihi yerleşim olağanüstü bir koruma alanıdır. Su rezerv sistemi, mağaralar, taş evler ve yukarı çıkan patika üzerinde, kayaya oyulmuş bir çarşı, binlerce yılın sanatını ve zanaatlerini, becerilerini ve kültürel geleneğini yansıtmaktadır.

Üstün bir doğal mucize ya da istisnai doğal güzellik ve estetik önem arz eden alanlar içermesi: Ortadoğu’nun kurak toprakları ile Dicle Nehri’nin verimli tatlı suyunun bir araya gelmesi, eşsiz bir doğal güzellik ve Türkiye’den Basra Körfezi’ne uzanan olağanüstü estetik değere sahip, nadir nehir ekosisteminin oluşmasıyla sonuçlanmıştır. Bu doğal fenomenin özgünlüğü, Dicle Nehri’nin doğal peyzajıyla iç içe geçen anıtsal kültürel peyzajlar yaratan insan yerleşimlerinin katkısıyla daha da ileri düzeye taşınmıştır. Bu ahenk Hasankeyf ve Dicle Vadisi’ni küresel ölçekte özgün kılmaktadır.

Dünya tarihinin hayatın varlığı, kara parçalarının ya da önemli jeomorfik ve fizyografik detayların oluşmasında süre gelen önemli jeolojik süreçlerin önemli devrelerini temsil eden örneklerden olması: Dicle Nehri, Arap ve Anadolu levhalarının çarpışma bölgesinin güneyinde bulunmaktadır. Nehir yatağı bu çarpışmanın sonucu olarak oluşmuştur. Siirt’ten Dicle Nehri’ne ulaşan Sotan Deresi Vadisi, Ilısu Barajı’nın inşa edilmesi halinde büyük oranda su altında kalacaktır. Bu vadi, olağanüstü tektonik oluşumlar sonucu meydana gelmiş Türkiye’nin Büyük Kanyon’u gibi bir oluşumdur.

Doğa Mirası

Dünyanın en nadir güzelliklerinden biri olan Dicle Nehri iki önemli habitatı da barındırır: yarı çöl ve ağaçlıklı tundra. Vadi boyunca henüz geniş ölçekli bir bilimsel araştırma yürütülmediğinden burada gizli kalmış birçok türün olduğu tahmin ediliyor. Dicle Üniversitesi’nin verilerine göre Ilısu Baraj Projesi’nden etkilenecek 400 kilometrelik nehir alanının ancak yüzde 5’i ekolojik açıdan tam anlamıyla araştırılmış durumda.

Dicle aynı zamanda Türkiye’de üzerinde baraj bulunmayan son doğal nehir. Eğer Ilısu Barajı inşa edilirse bu nehir üzerindeki beş Önemli Doğa Alanı sular altında kalacak ve bu alanlardaki nadir canlı türlerinin nesli büyük ölçekte yok olacak.

Ilısu Barajı’nın alanda bırakacağı etkinin büyüklüğüne ve ciddiyetine rağmen, proje için herhangi bir Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) yapılmadı. Bu konuda, sadece 2005 yılında bir enerji firmasının yaptığı ismi ÇED raporu olan ancak aslında yüzeysel bir ‘çevresel çalışma’ bulunuyor. Bu ‘çalışma’da bölgenin flora ve faunasına yönelik herhangi bir araştırma yer almıyor ve barajın nehrin akışına olan etkisi değerlendirilmiyor. Uluslararası üniversiteler ve çevre örgütleri bu raporu standardın altında buluyor ve raporun firma çıkarlarına göre hazırlanmış olmasını eleştiriyorlar. Ayrıca, enerji firmalarının taraflı raporunun hatalarını ortaya koymak için Doğa Derneği, Ilısu Barajı ve Hidroelektrik Santral Projesi Çevresel Etki Değerlendirme Raporu İncelemesini yayınladı.

Nesli küresel ve bölgesel ölçekte tehdit altında olan türler de barajdan etkilenecek. Bu türlerden bazıları küçük akbaba, Fırat kaplumbağası, leopar sazanı, çizgili sırtlan, büyük kızkuşu, gökkuzgun, tavşancıl ve boz kirazkuşu. Bu canlılar yaşamlarını sürdürmek için tümüyle bölgenin habitatına bağlılar.

Ayrıca bugüne kadar bölgede tanımlanmış 40 balık türü bulunuyor. Bunların çoğunluğu nehir balığı olduğu için, bir baraj rezervuarında yaşayabilmelerine imkân yok. Bölgedeki mağaralarda yaşayan binlerce yarasa da barajın suları altında yok olacak.

Endemik Fırat kavağı, Fırat Nehri üzerindeki barajlardan çoktan etkilendi. Şimdi de Ilısu Barajı, Dicle Nehri etrafındaki yaşamlarını tehdit ediyor.

ILISU BARAJ PROJESİNİN TARİHİ

Ilısu Baraj Projesi, dünyanın en büyük sulama ve hidroelektrik güç projelerinden biri olan Güneydoğu Anadolu Projesi’nin (GAP) bölümlerinden birini oluşturuyor. Baraj, Dicle Nehri üzerindeki ilk büyük baraj olacak ve depolama amaçlı düşünüldüğü için nehrin akışını enerji ihtiyacına göre engelleyecek.

Ilısu Barajı ile ilgili ilk tartışmalar 1950’lerde başladı ancak ilk fizibilite çalışmaları bundan tam 20 yıl sonra 1971’de yapılabildi. Avrupa finansmanını güvence altına almaktaki uzun süreli gecikme ve başarısız denemelerin ardından 2004 ve 2005 arasında kötü bir ün kazanmış olan Avusturyalı inşaat devi Andrtiz (daha sonraları VA Tech) tarafından bir ortaklık kuruldu.

2007’nin Mart ayında; Almanya, Avusturya ve İsviçre projeye onay verdi ve bir bilirkişi komitesi (CoE) gözetmenliği altında, 153 gerekçeye bağlı olarak ihracat kredisini üstlenmeyi kabul etti. Oysa 2008’in mart ayında CoE tarafından yayımlanan rapora göre hükümet bu gerekçelerin hiçbirini yerine getirmeden inşaatın ilk çalışmalarına başlamıştı bile.

Altı ay sonra hazırlanan ikinci CoE raporu ve artan proje karşıtı uluslararası protestoların ardından, Almanya, Avusturya ve İsviçre, Türkiye’ye çevresel başarısızlık maddesini harekete geçirdiklerini açıklayan bir mektup yolladı ve proje gerekliliklerini yerine getirmesi için 60 gün verdi. Türkiye bu gereklilikleri yerine getirmekte başarısız olunca tarih 180 gün daha uzatıldı.

2009’un Temmuz ayında, Türkiye’de ve dünyada projeye karşı artan protestolar nedeniyle Almanya, Avusturya ve İsviçre Ilısu Baraj Projesi’nden çekildiklerini resmi olarak açıkladı. Bir gün sonra ise Avrupalı bankalar da, Türkiye’yi 400 milyon euro açıkta bırakarak kredilerini geri çektiklerini açıkladı. Daha önce var olan hiç bir ihracat garantisi ekolojik, sosyal ve kültürel endişelerden dolayı iptal edilmemişti.

Bütün bu gelişmelere meydan okur görünen hükümet, baraj projesinin ulusal fonlarla devam edeceğini açıkladı ancak bu fonların kaynaklarını bildirmedi. 2010’un Ocak ayında Doğa Derneği, Ilısu Baraj Projesi finansmanının özel Türk bankaları Garanti Bankası (Doğuş Holding), Akbank (Sabancı Holding) ve devlet elinde olan Halkbank tarafından sağlanacağını açığa çıkardı.

2011’in Haziran ayında, Avukat Murat Cano’nun Ilısu Barajı’nın iptali için açtığı davada, Diyarbakır Mahkemesi tarafından tayin edilen bilirkişi komitesinin raporu açıklandı. Hasankeyf ve çevresindeki tarihi eserlerin korunmasına dair hiçbir planın olmadığı raporda açıkça belirtilmesine rağmen bilirkişiler projenin kamu yararına olduğunu iddia ettiler. Komitenin devlet için çalışıyor olması ve bağımsız hareket etmemesi nedeniyle rapor sonuçlarının geçerliliğini sorgulayan bir itiraz davası açıldı. İtirazda bilirkişilerin alanları dışına çıkan ve çalışma konuları olmayan değerlendirmeler yaptıkları da belirtildi.

Bir yıl sonra, Dicle Nehri’nin doğal akışını bozacak olan ana tünel inşaatları tamamlandı. Hükümet devam eden davaya rağmen, orada yaşayan yerel halka danışmadan, baraj nedeniyle evlerini kaybedecek olan insanlar için, Hasankeyf’in kuzeyinde yeni bir yerleşim yerinin yapımına da başladı. Hasankeyfliler kendi evlerini hükümetin sunduğu ev fiyatlarının çok altında satmak zorunda kaldıkları bir anlaşmayla karşı karşıyalar. Hasankeyf Kalesi turizme kapatılarak bölge insanının ana gelir kaynağı da kesildi.

2013 yılının Ocak ayında ise TMMOB Mimarlar ve Peyzaj Mimarları odalarının açtığı, Doğa Derneği’nin de müdahil olduğu davada, Danıştay, ÇED süreçlerinden muaf olamayacağı gerekçesiyle Ilısu Baraj Projesi için yürütmeyi durdurma kararı aldı. Ancak DSİ bu kararın kendilerini bağlamadığını açıklayarak inşaata devam etti.

Projeden etkilenen halkın büyük çoğunluğu baraj inşaatına karşı dururken 72 organizasyon da “Hasankeyf’i Yaşatma Girişimi”ni kurmak için güçlerini birleştirdi. Direniş ülke genelinde artarak devam ediyor. Bu da hükümetin baraj konusundaki argümanının hiçbir temele oturmadığının kanıtı. Türkiye’nin su ve enerji ihtiyacını karşılamak için farklı alternatifler mevcut. Üstelik bu alternatifler, hem Hasankeyf ve Dicle Nehri’nin korunmasını hem de bölgenin Dünya Mirası ilan edilerek dünya çapında tanınan bir yer olmasını sağlayacak.