İlke olarak kült gezilerine sivil, askerî ve dinî devletin tüm erkânı katılmaktaydı. Bazı yerlere kral ve kraliçe birlikte giderlerken, bazı yerlere ayrı ayrı gitmekte ve aynı anda farklı şehirlerde kutlamaları başlatmaktaydılar. Ziyaret edilen tapınaklarda çok sayıda dini görevli, memur ve köle çalışmaktaydı. Hititçe metinlerden Kral’ın kült gezileri sırasında tapınaklarda hizmet edenlerin sayısının arttığı ve hepsinin merasimler sırasında hazır bulundukları anlaşılmaktadır. Ayrıca kral ile birlikte seyahat eden krali konvoydaki üst düzey yetkililer, kralın özel hizmetkârları, ülkeyi ziyarete gelmiş yabancı ülke temsilcileri de merasimlere katılmaktaydı.

Hüseyindede Vazosu

Çeşitli meslek gurupları ile ilgili kişilere kült seremonileri sırasında verilen adak metinlerinde sık sık rastlamaktayız:

^LÚ.MEŠE-PIŠ MUN                              : Tuz imalatçıları

^LÚ.MEŠZABAR.DAB                            : Bronz kap tutucular

LÚ^{MEŠ GIŠ}TUKUL GÍD.DA                 : Uzun silahın adamları, rençberler

^LÚhame/ina- / ^LÚÉ.ŠÀ                       : İdareci

^LÚNI.DUH                                           : Kapı muhafızı

^LÚENGAR                                           : Çiftçi

^LÚmaniyahhatalla-/^LÚAGRIG             : Vekilharç, idareci

^LÚ.MEŠE.GAL                                       : Saray adamları

^LÚMEŠEDI                                           : Saray muhafızı

^LÚMUHALDIM                                     : Aşçı

GAL^LÚMUHALDIM                              : Aşçı başı

^LÚDUB.ŠAR                                         : Katip

^LÚBUR.GUL                                       : Mühürcü

^LÚhešta                                               : hešta evinin görevlisi

^LÚhaliyari-/halliri-                              : Ayinlerde ilahi okuyan kimse, şarkıcı

^LÚKAŠ₄.É                                            : Koşucu, kurye

DUMU.É.GAL                                      : Saray oğlanı/nazırı

^LÚŠÀ.TAM                                           : İdareci

^LÚKUŠ₇                                               : Arabacı, arabalı savaşçı

GAL^MUNUSŠU.GI                                : Büyücü kadınların başı

^LÚALAN.ZU₉                                       : Soytarı

^LÚarkammiyala-                                 : Müzisyen, çalgıcı

^LÚBALAG.DI                                       : Harp çalan adam

^LÚhaliyattalla-                                    : Bekçi, gözetleyici

^LÚHÚBBI/^LÚtarwešgala                    : Dansöz, köçek, akrobat

^LÚišhamatalla                                    : Müzisyen

^LÚkinartalla- / ^LÚNAR                       : Müzisyen

LÚ ^GIŠGIDRU                                    : Asa taşıyıcı

LÚ ^GIŠŠUKUR                                   : Mızrak adamı

EN SISKUR                                       : Kurban beyi

^LÚNINDA,DÙ.DÙ                              : Ekmekçi, fırıncı

^LÚSAGI.A / ^LÚSAGI.LIŠ.A                 : Saki

^LÚŠU.I / ^LÚdahiyali-                          : Berber, temizleyici

EN ^Éabuzzi                                         : Depo sorumlusu

KI.LAM bayramını tasvir eden metinlerde ise, “Tanrıların Hayvanları”nın geçit töreni sırasında görev alanlar şunlardır:

^LÚUR.GI₇ / ^LÚUR                               : Köpek adam

^LÚUR.BAR.RA                                   : Kurt adam

^LÚUR.MAH                                        : Aslan adam

^LÚPIRIG.TUR                                     : Leopar adam

^LÚparšana                                         : Kaplan adam

^LÚSÌLA.ŠU.DU₈.A                             : Kuzu adam

Bunlar ilgili hayvanın maskesini giyerek ayinlerde görev yapan kişilerdir. Ayrıca bu bayramda yer alan diğer meslek grupları da şunlardır.

^LÚURUDU.DÍM.DÍM                       : Bakırcı

^LÚGUŠKIN.DÍM.DÍM                      : Kuyumcu

^LÚKÙ.BABBAR. DÍM.DÍM              : Gümüşçü

^LÚANBAR. DÍM.DÍM                       : Demirci

Savaşlardan tutsak olarak getirilen ve çiftliklerde çalıştırılan insan toplulukları da (^LÚarnuwala- /NAM.RA) merasimler sırasında görev yapmaktadırlar.

Bu kadar geniş bir yelpazede katılımın gerçekleştiği geziler, halkın her tabakasını kuşkusuz yakından ilgilendiriyordu. Çivi yazılı metinlerden halkın bayramlara katılımı ile ilgili maalesef yeterli bilgi bulunmamaktadır. Ama kral ve erkânının uğradığı şehirlerde halkın aktif rol almaması mümkün değildi. Zira tapınaklarda ve görkemli tören alaylarında görev yapanlar halkın ta kendisiydi. Ayrıca metinlerde kralın ziyaret ettiği şehirlerde halk tarafından karşılandığı da bilinmektedir:

“Ertesi gün Kral Tahurpa’ya giriş yapar, O Hišurla kentine vardığı zaman, halk ırmağın önünde toplanır”

Hac ziyaretleri sırasında kült merasimlerini yöneten krala çeşitli hediyeler verilmekteydi. Envanter metinlerinden öğrendiğimiz üzere ziyaretlerin gerçekleştiği yerlerde yaşayan halk, imkânları elverdiği ölçüde yiyecek, içecek ve çeşitli adak eşyalarını hediye olarak sunmaktaydı. Kültsel bağış yapmakla sorumlu kentlerin halkından bahseden birçok metin bulunmaktadır. Her ne kadar hediye veya bağış kılığına girse de, bunlar zoraki haraç niteliğindedir. Örnek bir metin yerinde Karahna halkı her yıl kentlerinde tapınım gören 26 tanrıya adak vermek zorundadır:

“Yıl içinde onlara 4 sığır, 39 koyun, 24 ölçek un, 25 kap bira, Karahna kenti halkı verirler.”

Kült gezilerinin yapıldığı bayramlar sırasında gidilen şehirlerde, “büyük oturum/ toplantı” adı verilen “šalli ašeššar” yapılmaktaydı. Büyük oturum, kral ve kraliçenin tahta oturma töreni olarak da önemli bir yere sahiptir. Kült merasimlerini konu alan metinlerden büyük oturumun ^Éhalentuwa’da yapıldığını öğreniyoruz. Kült merasimleri sırasında ^Éhalentuwa’da yapılan “šalli ašeššar” şöyle başlamaktaydı:

“Kral ve Kraliçe (ayin tahtına) otururlar. Saray oğlanı içeri girer ve (onun elinde) merasim mızrağının kumaştan kılıfı vardır. O kumaşı krala verir. O kılıfı taht üzerine koyar. Saray oğlanı merasim mızrağını tutar ve geri geri gider. Ve taršanzipa- ’nın önünde durur. O “kašmiša” diye haykırır. İki saray oğlanı krala ve kraliçeye törensel el yıkama suyunu altın testide getirirler.”

Ziyaret Edilen Hac Merkezlerinde Merasimlerin İcra Edildiği Mekânlar

• ^Éhalentuwa : Saray mabet^?, tapınağın bir bölümü^?
• É.DINGIR^LIM ,šiunaš parna-, ^Ékarimmi- / karimni- : tapınak
• ^GIŠLAM.GAR : Çadır, kulübe
• ^NA4huwaši- / ^NA4KIN : Stel, dikili taş, kült taşı
• šuhha- : çatı
• SAG :Dağ. Bazı şehirlerin yakınlarında bulunan dağlarda.
• ĺD / hapa- : Nehir, ırmak, dere: Bazı şehirlerde nehir önünde.
• KASKAL : Yol. Bazı şehirlere giden yol üzerinde merasimler icra ediliyordu.

Geziler Güneşin Doğudan Batıya Hareket Yönüyle Örtüşmekte midir?             

Yapılan güzergâh denemeleri sonucu, sonbaharda kutlanan ve 40 gün süren nuntarriyašhaš bayramının başlangıcı ve bayram sırasında izlenen kült rotası, güneşin doğudan batıya hareket yönü ile aynıdır. Arazi gezme ritüelleri birçok toplumda görülmektedir. Erken Ortaçağ Avrupa’sında (Almanya, Fransa, Hollanda, İspanya, İngiltere, İskoçya, İrlanda, Danimarka, İsveç, Norveç, Polonya vb.), Bizans’ta, Afrika’nın büyük bir kısmında, Kafkasya’da, Rusya’da, Çin’de, Moğollarda, Havailerde ve Taiti adasında tespit edilmiştir. İsveç kralları, taç giyme törenlerinden sonra ülkeyi doğudan batıya doğru dolaşırlardı. İslamiyet'te hac ziyareti Kutsal Kâbe şehrine yapılmaktadır. Müslümanlar Kâbe’yi sağdan sola doğru tavaf etmektedirler. Diğer taraftan, Hindistan ve Çin’de dönme ve arazi dolaşma ritüelleri mevsimlerin değişmesiyle ilişkilendirilmiştir.

Hac Ziyaretlerinin Gerçekleştiği Bayram Merasimleri

nuntarriyašhaš bayramının genel programına göre; ilk gün Katapa kentinde başlar

“Beyaz renkli tören elbisesini giyen, kulaklarına gümüş küpelerini takan ve siyah renkli Hatti ayakkabılarını giyen kral, şafak söktüğünde bayramı Katapa şehrinde başlatır”

Bayramın 1. ve 2 günü Katapa’daki kültsel etkinlikleri gerçekleştiren kral, bayramın 3. günü farklı hac merkezlerine doğru yola çıkar:

“Kral seferden gel[ip] tanrılar için nuntarriyašhaš festivalini kutladığı zaman Katapa’da 1. gün büyük oturum yapılır. Ertesi gün Tanrı Zithariya Büyü[k babanın] evine gider. Ve prens (onun) peşinden gider. Ve bayram (kutlanır). Sarayda ise ‘Temiz’ yıkanma (ayini) (yapılır). Ertesi gün kral kudretli Fırtına Tanrısı için (kutlama) yapar. Buna ilaveten: Tanrı Zithariya, Hakkura kentine gider. Daha sonra o Tatašuna kentine de gider. Fakat ertesi gün kral Tahurpa kentine giriş yapar. O Hišurla kentine vardığı zaman, halk ırmağın önünde toplanır. Ve kral Tahurpa’ya giriş yapar. Ve halentuwa evinde “büyük oturum” (yapılır). 4. gün. Bir sonraki gün kral Arinna’ya gider ve nuntarriyašhaš festivalini kutlar. nuntarriyašhaš festivali onuruna, o šeppit ve taze baldan yapılmış dannaš hamur işini yere koyar. Ve o taze şarap libasyon eder. Kraliçe ise Tahurpa’ya geri döner. Ve o Arinna’nın Güneş Tanrıçası ve Mezulla için kutlama düzenler. O taze olanı yere koyar ve taze olan yemek için (ayrılır). Ertesi gün kral [Hattu]ša’ya gider”

Kral bayramın ikinci turuna farklı bir güzergâhtan devam eder ve bayramın 14. günü Katapa’ya yeniden ulaşır. Fakat başkent Hattuša’ya geri dönerken ilk turda izlediği güzergâhtan farklı, daha kestirme bir yol takip eder.

Alaca Höyük Sfenksli Kapı, batı kulesi köşe orthostatları. Kral ve kraliçe. Fırtına Tanrısı’nın atribüsü boğanın önünde tapınım sahnesi. Ankara, Anadolu Medeniyetleri Müzesi

nuntarriyašhaš bayramı hac rotası:

1. Katapa→ Hakkura→ Tatašuna→ Hišurla→ Tahurpa→ Arinna→ Tatišga→ Hattuša
2. Hattuša→ Harranašša→ Zippalanda→ Katapa→ Tahurpa→ Tippuua→ Nirhanta→ Hattuša→ Tawiniya

İlk baharda kutlanan ve 38 gün süren AN.TAH.ŠUM^SAR bayramını Kral, başkent Hattuša’dan başlatır. Adını bir bitkiden alan bu bayrama ait kült takvimi nerdeyse eksiksiz bir şekilde günümüze ulaşmıştır. AN.TAH.ŠUM^SAR bitkisi, zambakgillerden soğanlı bir bitkidir. Fakat bu familyada birçok bitki bulunmaktadır. Araştırmacılar daha çok bitkinin “safran, çiğdem, crocus” olabileceği görüşünde hem fikirdir.

“Kral] Matilla şehrine gider. Ve büyük [oturum (yapılır). İyi besili bir [sığır]ı görür ve [Kral] Arinna’ya gider. Kraliçe ise Hattuša’ya Kraliçe sarayına gider. Huršanna’nın Fırtına Tanrısı’na dua eder. Ertesi gün kral, Arinna’da AN.TAH.ŠUM^SAR bayramını yapar. Kraliçe ise (Hattuša’da) Kraliçe’nin sarayında AN.TAH.ŠUM^SAR bayramını yapar. Kraliçe sarayında büyük oturum (toplanır). (11) Huršanna’nın Fırtına Tanrısı’na dua eder. (12) Ertesi gün kral, Hattuša’da (13) tarnu evinde yıkanır. (14) halentuwa’da büyük oturum (toplanır)”

Her iki bayram arasında güzergâh farklılıkları bulunmaktadır. Fakat küçük farklar dışında genel itibari ile gidilen yerler ya aynıdır ya da birbirine çok yakındır.

AN.TAH.ŠUM^SAR bayramı hac rotası:

1. Hattuša→ Tahurpa→Tippuwa Dağı yolu→ Hattuša
2. Hattuša → Arinna→ Matilla→ Arinna→ Hattuša → Tapala Dağ→ Hattuša
3. Hattuša→ Piškurunuwa Dağı→ Haitta→ Piškurunuwa Dağı→ Huranašša→ Zippalanda→ Ankuwa

Şimdiye kadar çoğunlukla AN.TAH.ŠUM^SAR ve nuntarriyašhaš bayramları ile ilgili olduğunu düşündüğümüz kült (hac) gezilerinin aynı zamanda purulli-, KI.LAM, hewaš-, tethešnaš- ve MU-ti bayramları sırasında da yapılmış olabileceklerine dair kayıtlar bulunmaktadır. AN.TAH.ŠUM^SAR ve nuntarriyašhaš bayramları dışında diğer bayramlara ait itinerar metinler bulunmamaktadır. Bu da işimizi oldukça zorlaştırmaktadır. Fakat metinlerde bayramların farklı şehirlerde kutlandıklarına dair kayıtlar mevcuttur. İşte bu yüzden “Acaba başka bayramlar sırasında da kült gezileri düzenleniyor muydu?” sorusu akla gelmektedir.

*          Hasat zamanında ya da sonbahar da kutlanan KI.LAM bayramı Hattuša’da başlamakta ve 3 gün kutlandıktan sonra, kralın Arinna’ya yaptığı kült gezisi ile devam etmektedir. Kral, Hattuša’da “Tanrıların Hayvanlarının” geçit törenini “katapuzna” adı verilen, herhalde yüksek ve tüm tören alayının kusursuz bir şekilde görüldüğü, bir yerden izlemektedir. Daha sonra çeşitli şehirlerden gelen idarecileri (^LÚAGRIG) karşılayan kral ve heyeti Fırtına Tanrısı’nın ^NA4huwaši- sine ilerler ve burada tören sunumlarını yerine getirirdi. KI.LAM bayramı hem kral ve kraliçenin Hattuša içindeki tapınakları ziyaretlerini hem de Arinna ve Zippalanda şehirlerine ziyaretleri içermektedir.

Hattuša→Arinna→ Hattuša→Zippalanda

*          Yeni bir yılın ve ilkbaharın gelişi ile bolluğu ve bereketi temsil eden purulli- bayramı Nerik kentinde başlamaktaydı:

           “Ülke büyüsün, dinlensin ve ülke korunmuş olsun. Eğer (ülke) büyür, dinlenirse purilliyaš- bayramını kutlarlar”

Bayramın ayrıca Hattuša, Tawiniya ve Zippalanda’da kutlandığına dair kayıtlar bulunmaktadır. Fakat kral bu şehirlerarasında nasıl bir hac güzergâhı izlemiştir bilmiyoruz. Nerik, kuzeyde konumlandırılan Kaškalı düşman tarafından sürekli işgal edilen bir noktada bulunmakta bu nedenle çoğu zaman merasimler, Nerik Şehri Fırtına Tanrısı adına başka bir yerde icra edilmekteydi. Muhtemelen Nerik, düşman işgali altındayken purulli- bayramı Hattuša şehrinde başlamaktaydı.  

Nerik→Hattuša→Tawiniya→Warkatawi→Zippalanda

*          Hititlerde Yağmur Bayramı olan EZEN hewaš-‘ın Ankuwa, Hattuša, Nerik, Karahna ve Šanantiya şehirlerinde kutlandığına dair kayıtlar bulunmaktadır. Çoğunlukla Ankuwa kentinde kutlanan bayramda kralın önderliğinde, Yağmur’un Fırtına Tanrısı için bazı kültsel aktiviteler icra edilmekteydi: “Kral, Ankuwa’ya ilkbaharda yağmur bayramı için giderse” Günümüzde de halen ilkbaharda yağmur yağdırma ritüelleri devam etmekte ve özellikle Orta Anadolu’daki uygulamalar 4 binyıllık bir tradisyona işaret etmektedir. Bizce bu bayram seremonileri kralın hac ziyaretleri dışında değerlendirilmelidir.

*          Hititçe metinlerde kralın farklı şehirlerde kutladığı bayramlardan biri de “Gök Gürlemesi Bayramı” olarak bilinen EZEN tethešnaš-‘dır. Bayram, Hattuša, Katapa, Hakmiš ve Piškurunuwa Dağı’nda kutlanmaktadır. Bu bayram bazı metinlerde EZEN MU-(ti) “Yıl bayramı” ile birlikte anılmaktadır: “[Majeste] bu yılda Hatti şehrinde kışı geçirir. Başlıca bayramlar olan yıl bayramını (ve) gök gürleme bayramını Hatti şehrinde kutlar.” Demek ki her iki bayram da birbirini takip eden zamanlarda ardı ardına kutlanmaktadır. Diğer taraftan, örnek bir metin yerindeki ifade ilgi çeker:

“Ay Tanrısı’nın bayramı için yıkandıkları zaman kral (da) yıkanır. Kral yıkanma evinden geldiği zaman gök gürlerse ve eğer Fırtına Tanrısı’nın rahibini henüz içeriye (tapınağa) bırakmazlarsa, (o zaman) Ay Bayramını bir tarafa bırakırlar ve sadece Gök gürlemesi bayramını kutlarlar.” Bu metin şunu göstermektedir, gök gürlemelerinin ve yağmurların çok yağdığı zamanlarda bu bayram icra edilmektedir. Yani kralın hac ziyaretleri kapsamında değerlendirilmesi doğru olmayacaktır.

Gümüş geyik ritonun ağız kenarında, 4.5 santimetre enindeki frizde yer alan, Kırların Koruyucu Tanrısına ait bir ritüel tasviri.

Bayramlar Sırasında Ziyaret Edilen Hac Merkezleri

 Geziler Neden Orta Anadolu’da yapılmaktaydı?

• Merkezi otoritenin güçlü kılınmak istenmesi
• Hitit Kralı’nın Hitit halkına ve komşu krallıklara karşı gövde gösterisi
• Kolay savunma ve düşmana karşı tedbir
• Hitit Devleti’nin kurulduğu çekirdek bölge olması, diğer bölgelerin etnik açıdan yabancı görülmesi
• Yıllık bayram takvimi göz önünde bulundurulursa, zamandan tasarruf amaçlı birbirine yakın merkezlerin seçilmesi
• Ekonomik nedenler

“KRALIN ÇİZDİĞİ SINIR İLE ARAZİ KUTSAL ÖZELLİK KAZANMAKTADIR!”

Bu merasimler; Hitit Ülkesi’nin yenilenmesinin ve kralın yeniden doğuşunun temsiliydi. Bir başka deyişle kralın bölgeleri dolaşması, “kralın vücuda gelmesi” anlamına geliyordu. Hititçe metinlerde Kral’ın bedeni ile Hitit Devleti arasında çok önemli bir bağlantı söz konusudur: “Her kim ki kralın bedenine ve sınıra yaklaşırsa Fırtına Tanrısı onu mahvetsin”. Burada Kralın bedeni ile kastedilen tüm Hatti Ülkesi topraklarıdır. Diğer taraftan; Mısır Kraliçesinin I. Šuppiluliuma’ya yazdığı izdivaç mektubunda şöyle geçmektedir: “Eğer oğlum olsaydı, bedenim ve ülkemin ayıbını başka bir ülkeye yazar mıydım”. Krallığın “beden, vücut” olarak algılanışı Eskiçağ Hint siyasi geleneğinin de genel eğilimi olarak karşımıza çıkmaktadır.

Kralın Hatti çekirdek bölgesini kapsayan kültsel yolculukları sadece tanrılara karşı yerine getirilen mecburi vazifeler olarak düşünülmemeli. Bu geziler, krallığın varlığını ve gücünü tüm dünyaya ispatlamakta ve devletin daimi üstünlüğünü dosta düşmana duyurmaktadır. Yani yapılan bu hac ziyaretleri, devletin en önemli siyasi stratejilerinden biri olarak da düşünülebilir.

Hititlerde Genel Bir Hac Programı

• Kral ve erkânı şafak söktüğünde “lukkattima” ve UD.ZAL.LI yıldızı “çoban yıldızı” doğunca yola çıkar.
• Arazinin konumuna göre, ^GIŠGIGIR “iki tekerlekli atlar tarafından çekilen hafif arabalar” ya da ^GIŠhuluganni “öküz ya da boğalar tarafından çekilen iki tekerlekli tahtı revan görevi gören arabalar” ile yolculuk yapılır.
• Kral ve erkânı gidilen Şehir’in halkı tarafından karşılanır.
• Kutsal mekâna girmeden önce kral ve kraliçe arınma ritüeli gerçekleştirir.
• halentuwa’da büyük oturum kral tarafından başlatılır.
• Merasimler, ziyafet, müzik ve dans, akrobatik ve tiyatral gösteriler, yarışmalar, geçit törenleri, kurban ve sunu seremonileri eşliğinde icra edilir.
• Kral ya da kraliçe gittikleri hac merkezinde, bazen geceler bazen de farklı bir şehre yola çıkar.

Japonların ulusal dinleri olan Şintoizm’deki bazı uygulamalar Hitit inanışları ile ilginç benzerlikler göstermektedir. Mesela, Japonların hac merkezi, Tanrıça Amaterasu’nun kutsal kenti olan İse’dir. İse’ye yılda üç defa hac ziyareti yapılmaktadır. İse’ye gelen hacılar, tanrıçanın mabedine girmeden önce İzisu ırmağında temizlenirler. Baş Rahip’in öncülüğünde diğer din görevlileri ve hacılar guruplar halinde tapınağa girerler. Hacıların getirdiği takdimeler masalara bırakılır. Önce Baş Rahip tarafından takdis edilen sunular boru ve davul eşliğinde tanrıçaya sunulur (Erbaş, 2002: 105). Benzer uygulamalar, Hinduizm ve Budizm’de de görülmektedir.

Hititlerde Hac İbadeti

• Belirli zamanlarda ve mekânlarda, belirli kutsal bayramlar sırasında gerçekleştirilir.
• Hattuša ve çevresinde birbirine yakın kült merkezlerini içine alan Hatti çekirdek bölgesinde yapılır.
• Ziyaret edilen merkezler birbirine en fazla bir günlük uzaklıkta yaklaşık 20-25km’lik mesafelerdedir.
• Genel olarak geziler, doğudan batıya doğru bir yön seyreder.
• Bu geziler sırasında kralın bizzat hac merkezlerini dolaşması “kralın vücuda gelmesi” ve tüm Hatti Ülkesi’nin kutsanması anlamına gelir.
• Kral ve tüm devlet erkânının hazır bulunduğu bu ziyaretler kolektif bir olaydır.
• Bayramın genel akışı rutin bir çerçevede yürütülürken panteondaki farklı tanrı ve tanrıçalar için farklı kült seremonileri de mevcuttur.