Bu vergileri toplamak ile görevli mültezimler merkezdeki güç kaybı sonucunda ellerindeki topraklara el koyup devletin işini zora sokmaya başlamışlardı. Devletin, tarıma dayalı bu ekonomik yapısı yıkılıncaya kadar sürmüş olsa da ülke, kendi ihtiyacını karşılayabilecek imalat sanayisine de sahipti. 18. yüzyılda Avrupa’da yaşanacak olan sanayi devrimi, Osmanlı Devleti’ni ekonomik olarak sarsacak düzeyde değildi. Fakat zamanla Avrupa’nın ticaret hacminin büyümesi, üretim gücü, askeri ve siyasi gücünün artmasıyla 19. yüzyılın başlarında durum Osmanlı Devleti için kötüye gitmeye başladı. Özellikle kapitülasyonlar, özel ticaret anlaşmaları devletin aleyhine durum oluştururken, ülke içindeki imalatçının bu durumlardan olumsuz şekilde etkilendiği görüldü. Hem ekonomik hem de içte ve dışta yaşanan siyasi olumsuzluklar, Osmanlı içindeki imalat sanayisini durma noktasına getirmiş, bu durum etki olarak ülkede Avrupa’daki gibi modern sanayiye geçişi zorunlu kılmıştır. İlk olarak Avrupa’daki devletlere uyum sağlamak amaçlı askeri, idari, ekonomik, siyasi ve adli alanlarda ıslahat çalışmalarına başlanmıştır.

1851 yılında Londra’da kristal sarayda düzenlenen büyük sergide, pamuklu dokuma makinelerinin görünümü. (Kaynak: www.ikfoundation.org).

Avrupa’ya göre hemen hemen 30 yıl kadar geç başlayan modern sanayileşme çabaları, ilk zamanlar, fiziki, beşeri sermaye birikimi eksiği ve teşebbüs gücü yetersizliği ile sınırlı düzeyde kalmıştır. İlk modern sanayileşme çabaları III. Selim ve II Mahmut dönemlerinde yapılmıştır. Bu dönemde askeri alanda yapılan ıslahatlara bağlı olarak askeri kılık kıyafet ve silah imalatına dayalı sanayileşme ağırlıklı olarak gözlemlenmektedir. Gerek kaynak temini eksikliği gerekse de tedarik zinciri sistemindeki sıkıntılar bu tesislerin devamlılığı açısından yeterli olamamıştır.

Bu tesislerden bazılarını örnek verecek olursak; İstanbul’da kurulan Beykoz Kağıt Fabrikası (1804), Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası (1812), Paşabahçe Tekel İspirto Fabrikası (1822), Eyüp İplik Fabrikası (1827), İslimye Çuha Fabrikası (1830) verilebilir. Osmanlı Devleti’nin 1838 yılında imzaladığı Balta Limanı Anlaşmasında İngiliz hükümetine karşı ağır tavizler verilmişti. Bu tavizlerin sebeplerinden biri de Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’nın isyanının bastırılması ve toprakları bir bütün halinde koruyabilme çabası vardı. Yapılan anlaşma ile İngiliz tüccarlar yerli tüccarlar ile aynı haklara ve izinlere sahip olmuştu. İleriki yıllarda bu haklara sahip olmaya başka bazı Avrupa devletleri de başlayacaktı. Ayrıca bu anlaşma, Osmanlı hazinesinin önemli bir geliri olan gümrük vergisinin kaybına neden olacaktı. Hem kapitülasyonlar hem de ticaret anlaşmaları ile sarsılan yerli tüccar ve üreticiler varlıklarını sürdürüp ayakta kalmaya çalıştılar. Bunu da devlet, loncalar oluşturarak esnafı birleştirip anonim şirketler kurmaya teşvik ederek oluşturmaya gayret etti. Böylece bu şirketler üretimlerini, devletin sağlayacağı kolaylıklar ile seri üretime geçirerek Avrupalı tüccarlar ve üreticiler ile rekabete sokabilecekti. Zamanla devlet, içinde bulunduğu zor koşullar nedeniyle şirketleri kaderlerine bırakması, kalifiye eleman yetiştirememe, işi bilen zanaatkar ve sanatkarların ölümleri ve buna bağlı olarak işin aktarılamamasıyla bu kuruluşların kapanmasına neden olmuştur. Sanayide politika değişikliği ise 1863 yılında Islah Sanayi Komisyonunun kurulmasıyla sağlandı. Buna göre gümrük resimlerinin arttırılması, esnaf toplumunun şirket kurabilmesi, şirketlere sermaye bulunması, sanayi mekteplerinin açılması, sergiler vasıtasıyla yerli malın halka tanıtımı konuları ele alınmıştı.

Jean Denis Barbié Du Bocage’ın 1780 yılında çizdiği İzmir kenti haritasında 1 numara ile gösterilen alanda “Kırmızı Pamuk İpliği Boyahanesi”, 2 numaralı alanda “Tabakhaneler” ve Boyacı deresini geçmeye yarayan bir “Köprü” gösterilmiştir. (Kaynak: gallica.bnf.fr).

Mithat Paşa Tuna Valiliği sırasında kendi yönetim bölgesinde Islahhane adı altında sanat okulları açtırmıştı ve olumlu sonuçlar alınmıştı. Islahhanelerde amaç din ve cinsiyet farkı olmadan yoksul ve kimsesiz çocukları okutmak, hesap, dokumacılık, terzilik, kunduracılık, demircilik gibi meslek dallarında kalifiye eleman yetiştirmekti. Osmanlı Devleti bu okulların faydasının olduğunu görerek ülkenin birçok kentinde bu okulları açmaya başlamıştı. 1868 yılında İstanbul’da açılan ilk sanayi mektebinden sonra Diyarbakır, Şam, Bursa, Kastamonu, Selanik, Bağdat, Konya vilayetlerinde okullar açılmıştı. Sanayi mektepleri yeterli maddi destek alamaması ve geç kalınmış bir uygulama olmasıyla Osmanlı Devleti’nde başarısız ve yarım kalmış bir proje olmuş fakat Türkiye Cumhuriyetinin sanat okullarının temellerini oluşturmuştu. Ülkeyi devlet tarafından sanayileştirme çabaları yetersiz ve başarısız kalınca son çare olarak özel teşebbüs yoluyla sanayileşmeye gidilmişti. Fakat bu durum girişimcinin sermaye yetersizliği ve sermayesini riske etmek istememesi nedeniyle kısıtlı kalacaktı. Osmanlı Devleti’nde büyük sermaye barındıran Avrupalı tüccarlar ise fabrika açmak yerine devlet garantili kesin ve kısa vadeli kar getiren demir yolları, elektrik işletmeciliği gibi sektörlere yöneldiler.

T. A. Spartalı halı firmasının kartpostala sonradan eklettiği reklamı. Kartpostal, O.C.M. kurulmadan önceki (1907/1908) tarihe ait olmalı. (Kaynak: www.levantineheritage.com).

Devamı; Aktüel Arkeoloji Dergisi 89. Sayı “Osmanlı’da İzmir Tanıklığı”