Bugün ihtişamını yitirmiş, harabe görünümündeki Elaia özellikle Hellenistik Dönemde en parlak günlerini yaşamış, Pergamon’un savaş ve ticaret limanı olarak büyük bir ün kazanmıştır. Kentin, kırk hektardan fazla alan kapladığı ve Pergamon metropolünün yakın çevresindeki en büyük kentsel yerleşim yeri olduğu bilinmektedir. Elaia’dan günümüze az sayıda sur duvarı kalıntıları kalmıştır. Liman rıhtımının tamamen toprakla dolduğu görülmektedir. Dalgakıranın ise sadece bir kısmı günümüze ulaşabilmiştir. Kente ait mimari parçalar, denizden ve karadan taşınarak farklı amaçlarla tekrar kullanılmıştır. Kent alanının yüzeyinde mimari unsurlara dair yoğun bir malzeme topluluğuna rastlanmasa da, Pergamon Kazısı kapsamında 2006-2011 yılları arasında yürütülen yüzey araştırmaları sayesinde kentin kapalı liman, açık liman, surlar, akropolis tepesi ve yakın çevresindeki diğer yapıları hakkında bilgi sahibi olunmuştur.

Elaia antik kenti

Kentin ismi, çeşitli kaynaklarda Yunanca Ἐλαία , Ἐλαιέα, ya da Latince Elaea olarak geçmektedir ve bu ismin “zeytin/zeytin ağacı” anlamına geldiği düşünülmektedir. Özellikle Klasik Döneme (MÖ 5. yüzyıl) tarihlendirilen kent sikkelerinde sıklıkla zeytin dalı tasvirlerinin kullanılması ve günümüzde bölgenin yoğun zeytin ağaçlarıyla kaplı olması bu bilginin doğruluğunu destekler niteliktedir. Kentin ismi ilk kez MÖ 6. yüzyılda yaşamış olan Karyandalı Skylaks’a atfedilen “Periplous” adlı coğrafi eserde karşımıza çıkmaktadır. Kentin kuruluş tarihi ve efsanesi hakkındaki bilgilerimiz de oldukça kısıtlıdır. Eskiçağın ünlü coğrafyacısı Strabon,  “Geographika” adlı eserinde kentin kuruluşu ve niteliği hakkında şu bilgileri paylaşmıştır:

“Menestheus ve onunla birlikte Ilion seferine katılmış olan Atinalılar tarafından kurulmuş olan ve Attalos’lara ait bir limanı ve deniz merkezi bulunan Elaia…”

Pergamonlu Roma senatörü ve consul Gaius Antius Aulus Iulius'un Pergamon boule ve demosu tarafından onurlandırılma yazıtı, Bergama Müzesi

Devamı; Aktüel Arkeoloji Dergisi 84. Sayı, "Harabelerin Sessiz Hakimiyeti"