Bu anılar Lyrbe-Seleukeia’nın, Perge’nin, Si-de’nin hafiri, Türk arkeolojisinin efsanevi arkeologu Prof. Dr. Jale İnan’a ait. O günlerde arkeolojik talan Jale Hanım’ı üzmüş, bu yüzden başlattığı bilimsel kazılarla kentte yoğun bir araştırma, kazı ve onarım çalışması gerçekleştirilmişti. Kaçak kazılarla mücadele ediyordu; Amerika’ya kaçırılan Kremna heykellerinin peşindeydi, Bubon bronzlarının gizemini çözmüştü, Yorgun Herakles’in kaçırıldığı Boston’dan geri getirilmesinde büyük emeği vardı.  İnan adeta heykellerin “kokusunu” alıyordu. Antalya’da yaptığı kazılarda gün ışığına çıkarılan heykellerin çokluğu yüzünden Antalya Müzesi iki defa genişletilmek zorunda kalmıştı. Anadolu Roma Dönemi Sanatı, kültürü, heykeltraşlığı konusunda alimleşti. Pamphylia Bölgesi heykeltıraşlığının kopya kritiği gibi derin bir bilimsel sorunun üzerine cesaretle gitti. Bu konularda birbirinden değerli sayısız eser vermişti. Jale İnan parçalanmış heykelleri birleştirmedeki başarısı ile ün salmıştı. Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgal “parçaları çeşitli müzelere dağılmış heykelleri tamamlamakta gösterdiği başarı, uzmanlar arasında daima hayranlık yaratmıştır” diyordu.

Clemens E. Bosch, Adnan Pekman, Jale İnan. Yıl: 1948-1949 kaynak: O. Tekin - N. T. Tekin, Mülteci Bir Akademisyenin Biyografisi. Clemens Emin Bosch (1899-1955). Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü (2007) sayfa 153

Bu başarısı Nezih Başgelen’e göre “tanrı vergisi” idi. Jale Hoca ise başarısının sırrını şöyle açıklamıştı; “Bir kere görmek hiç bir kere görmektir. Bin kere görmek bir kere görmektir”.

Onun heykellerle arasında kurduğu bu bağ, konunun uzmanlarını bile şaşırtıyordu. Ama Anadolu insanının heykelle olan ilişkisi de bazen onu şaşırtıyordu. İbecik Köyü yakınlarındaki antik Bubon kentinde köylülerin yaptığı kaçak kazılarla sayısız bronz heykelin yurtdışına çıktığını duyunca bir kurtarma kazısı yaptı ve heykellerin içinde bulunduğu binayı gün yüzüne çıkarttı. Heykeller çalınmıştı ama üzerinde imparatorların adlarının yazılı olduğu kaideler yerli yerindeydi. Heykeller kesinlikle buraya aitti. İnsan boyutundaki onca heykelin buraya ait olduğunu kanıtlamak için bir de deneme yaptı; “Sığacağını ispatlamak için her işçiyi bir kaide üzerine çıkardım. Böylelikle heykellerin sığdığını gösterdim... O kadar enteresan ki bu sırada işçilerden biri hemen gidip, aslında orada bulunan heykelin pozunu aldı”. 

Kurtarma kazısında ter döken köylü, heykeli çok iyi biliyordu. Çünkü kaçak kazıyla kendisi çıkarmıştı.      

Ülkemiz ama özellikle Antalya arkeoloji camiası 2014’ün 1 Şubat’ında 100 yaşına basan Türkiye’nin ilk kadın arkeologu Jale İnan’ı bir kez daha andı. 26 Şubat 2001’de aramızdan ayrılışının ardından onlarca yıl geçmesine rağmen Jale Hoca hiç unutulmadı.  

Hiç unutulmayacak gibi de görünüyor. Çünkü Türk arkeolojisi onu bağrına bastı, adını bilim tarihine birçok sıfatla yazdı; “saygın hanımefendi”, “arkeoloji dedektifi”, “küçük dev kadın”, ama hepsinden daha hoşu “ceylanum”du.

Bunun da hikayesi şöyle idi;

1947 yıllarında Side’de başlayan kazılarda genç asistan olarak ön hazırlıkları yapmak üzere Prof. Dr. Arif Müfit Mansel tarafından görevlendirilmişti. Ama olanaklar çok kısıtlıydı, yol yoktu, araç yoktu ve en önemlisi para yoktu...

Kazının ilk haftalarında, haftalık ödenen kazı parasını İstanbul’dan getiren Mansel bir kaç gün geciktiğinde, para gelinceye kadar köylülerin elinde rehin kalmayı önerdi.  

“Çalışanları topladım. Para Müdür Bey’de. Müdür Bey gecikti, ama mutlaka gelir. Şimdi size iki önerim var. Ya devam ederiz, iki haftalığınızı birden alırsınız. Ya da beni rehin alın. Arif Bey gelinceye kadar hiç bir yere kıpırdamam. Kendi aralarında konuştuktan sonra en yaşlıları Kadir Ağa, ‹Ceylanum, sana güveniyoruz, çalışmaya devam ediyoruz’ dedi. Bana Jale Hanım diyemezlerdi. Ceylanum derlerdi...”      

Sınırlı ödenekler yüzünden Side’de kazı evi yaptıramayacak ekip uzun yıllar çadırlarda kalacak, fırtına ve sağanaklarda sıkıntı çekecekti. 

Sol başta Nezahat Baydur, sağdan ikinci Jale İnan, ortada Clemens E. Bosch. Yıl. Haziran 1949 kaynak: O. Tekin - N. T. Tekin, Mülteci Bir Akademisyenin Biyografisi. Clemens Emin Bosch (1899-1955). Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü (2007), sayfa 154

Buna rağmen ekibin tek endişe konusu “not defterlerinin ıslanmamasıydı”. Jale İnan’ın daha İstanbul’da bir evi yok iken Mansel’in verdiği borç para ile Side’de yaptırdığı evi yıllarca kazı evi olarak kullanılacak, onarım çalışmalarına hizmet edecekti. Ondan da bu beklenirdi. Çünkü o bütçesi tükenen kazısının devam etmesi için hususi arabasını satan bir bilim insanıydı. Side’ye katkıları çoktu; Side Apollon Tapınağı’nın ayağa kaldırılması için çok çaba harcamıştı. İstanbullu Devres ailesinin maddi katkıları ile antik kentte bir hamamın müze binası olarak onarılmasını ve hizmete açılmasını sağlamıştı. İyi bir korumacı ve müzeci olduğunu da böylelikle kanıtlamıştı.

Ünlü ilkçağ tarihçisi Prof. Dr. Clemens E. Bosch, 20 Eylül 1947 tarihli eşine yazdığı mektubunda Perge ve Side araştırmalarında kendisine yol arkadaşlığı yapan İnan’dan şöyle söz edecekti. “Jale yine çok iyiydi; duygusallığı bir kenara bırakmış, güçlü, sakin, dikkatli, yapmacıksız biri...” Bu tanımlamalar doğruydu, çünkü İnan 1934 yılında Alexander von Humbolt’un ilk bursiyerlerinden biri olarak arkeoloji eğitimi için gittiği Almanya’da, İkinci Dünya Savaşı esnasında gökyüzünden bombalar yağarken soğuk sığınaklarda doktorasını tamamlamıştı. Korkuyordu ama soğukkanlıydı. Çığlık çığlığa bağıran ve kendisine neden bağırmadığını soran Alman kadına “işe yaracağını bilsem hepinizden çok bağırırım” diyordu. Açlıktan merdiven çıkacak hali kalmadığı o günler İnan için çok zor geçmişti. 1944 yılında evlendiği eşi Mustafa İnan’ın Zürih Teknik Üniversitesinden gönderdiği yiyecek dolu paketler için ise şunları söylemişti; “Ayda bir, bir tahta sandık yiyecek gelirdi. Ama bunu tek başıma tüketmeye gönlüm razı olmazdı. Pansiyondaki arkadaşlarla paylaşırdık”.

 Berlin’de, korkunç savaşın Almanya’yı yerle bir ettiği bir ortamda Prof. Dr. Gerhard Rodenwalt’ın yanında hazırladığı doktora sınavını bitirdi Jale İnan. Üniversitenin Winckelmann Enstitüsünde, kendisine karne ile verilen yiyeceklerle kutlama için bir pasta hazırladı. İşte o anda Rodenwalt ona “Bu zor ve acı günleri gönüllü olarak bizimle paylaştınız. Siz sadece bilimsel sınavı değil, aynı zamanda insanlık sınavını da başardınız” demişti.  

Türk Tarih Kurumu Genel Müdürü Uluğ İğdemir, Arif Müfid Mansel, Jale İnan ve Ragıp Devres. Side. kaynak Belleten C. XXVII, 1963.

Bu güzel insanı, ülkemizin birçok değerli bilim insanını yetiştiren, yeri doldurulamaz hocaların hocasını, Prof. Dr. Jale İnan’ı, büyük bir saygı ve minnettarlıkla anıyoruz. Onun başarılarla dolu ibretlik hayat öyküsünün genç kuşaklara örnek olması dileğiyle...