Buzul Çağı yerini ılıman iklime (Holosen) bırakırken başlayan yerleşik yaşam, belli ki sayısı da artan grup içindeki farklılaşmaları belirginleştirmiş. Kadın-erkek ilişkilerinden birey-toplum ilişkisine kadar hemen her alanı düzenleyen kurallar da dönüşmeye başlamış. Bu süreçte günümüzdeki anlamıyla hiyerarşik yapıların hemen ortaya çıkmadığı biliniyor. Göbeklitepe ve Karahantepe özelinde görülen özgün yapıların karmaşık birer geçiş süreci olduğu düşünülebilir. Yerleşik yaşama geçmekle birlikte avcı-toplayıcılığı büyük ölçüde sürdüren topluluklar, kadim değerlerini geçiş sürecine uyarlamış olabilirler.

Neredeyse bin beş yüz yıl boyunca devletsiz ve de (iç) savaşsız yaşayan Çatalhöyük’ün kendiliğinden hukukunun yaratıp koruduğu düzeni ve barışı anlamak zorundayız. Çatalhöyük genel görünüm rekonstrüksiyonu, ©Aktüel Arkeoloji Dergisi “Çatalhöyük”

Daha sonra gerçekleşen tarım ve hayvancılığa geçişin de doğrudan eşitsizliği doğurduğu söylenemez.  Bunun en güzel örneği de Çatalhöyük sanki. Geçimini kuru tarım ve hayvancılıkla sağlayan ve hane ekonomisine de sahip olan yerleşimde yine de eşitliğin hala büyük ölçüde korunduğu anlaşılıyor. Ancak farklı işlerde uzmanlaşma arttıkça üretimden, statüye göre daha az ya da daha çok pay(e)¹ alma/verme süreci başlamış. Böylece toplumda farklı hak ve yetkilere sahip olan zümreler, katmanlar ve sınıflar halinde ayrışmalar baş göstermiş.  Kalkolitik dönemden itibaren özellikle metallerin eritilmesi sonrasında artan güç araçları, belirli ellerde toplanmış; düzenin kuralları da gücü elinde bulunduran bu dar grup tarafından belirlenir hale gelmiş. Geniş kitlelerse kendilerine söylenen ve hatta dayatılan yaptırımlara tâbi olmuş. Ne var ki, bu süreçte yalnızca bugün şiddet tekeli dediğimiz unsurun belirleyici olduğu söylenemez. Zor gücüyle donatılmış yargı tekelinin kurulup işlemesi için vergi toplama/ müsadere tekeli ve grubu bir arada tutacak ortak değerlerin belirlenmesi / ideoloji tekeli de çok etkili olmuş. Tüm bu parçalı güçleri emrinde toplayarak, bütüncül bir düzen kurabilen ise kral olmuş. Sümer krallarının yazılı olarak sabitleyip meydanlarda duyurdukları hukuku bilmemek mazeret kabul edilmemiş. Tıpkı günümüzde olduğu gibi…

^{[1] Bkz. Erdem Denk, 50 Bin Yıllık Dünya Düzeni: Toplumlar ve Hukukları, Kalkedon Yayınları, İstanbul, 2021.}