Çukurbağ Arkeoloji Projesi ve İmparatorluk Kompleksi

1999 depremi sonrası İzmit kent merkezi Çukurbağ Mahallesi’nde hasar gören bir binanın altında ve çevresinde 2001 ve 2009 yıllarında Kocaeli Arkeoloji Müzesi’nin yaptığı kurtarma kazılarında Roma Dönemi kalıntıları ortaya çıkarılmıştır. Kazılar sonrasında Oxford Üniversitesi ve Çanakkale 18 Mart Üniversitesi öğretim üyesi Tuna Şare Ağtürk ve ekibinin Kocaeli Arkeoloji Müzesi ile ortaklaşa yürüttüğü, öncesinde TÜBİTAK, ve hali hazırda Avrupa Birliği Komisyonu Marie Curie Aksiyonları ve Oxford Üniversitesi tarafından desteklenen bilimsel çalışmalar, Çukurbağ’da bulunan yapının, Nikomedia Roma imparatorluk başkenti iken, MS 3. yüzyıl sonlarında kent merkezinde inşa edilmiş bir imparatorluk sarayı kompleksinin parçası olduğunu ortaya çıkarmıştır. Yürüttüğümüz çalışmalar ayrıca bize iki katlı, aediküleli ve nişlerin önüne yerleştirilmiş dev heykeller ve boyalı mermer kabartmalar [rölyefler] ile süslenmiş bu dev yapının, bir imparatorluk kültü salonu olabileceğini göstermiştir.

Son yılların en çarpıcı arkeolojik buluntularından olan bu kompleksi dünya kültür mirasına kazandırmayı amaçlayan proje kapsamında yapıyı süsleyen devasa heykeller, renkli mermer kabartmalar, mozaik taban döşemeleri ve diğer tüm mimari öğeler geleneksel arkeoloji ve sanat tarihi tekniklerinin yanı sıra, birçok farklı disiplin ve teknolojinin getirdiği yeni arkeometrik yaklaşımdan faydalanılarak incelenmiştir. 2016’da yürütülen yeni kurtarma kazılarında muhtemelen 358’deki deprem ile yıkıldığı anlaşılan imparatorluk kompleksinin anıtsal giriş merdivenleri ve merdivenlere yuvarlanmış heykel parçaları bulunarak incelenmiştir.

2009 Çukurbağ kurtarma kazısından bir görüntü [© Çukurbağ Arkeoloji Projesi]

Üzerleri imparator Diokletianus’un yaptığı savaşlar, kazandığı zaferler, mitolojik tasvirler ve o dönemde Nikomedia’da gerçekleştirilen spor müsabakaları ve tiyatro performansları ile bezeli onlarca mermer kabartma, ikonografik ve teknik açıdan incelenmiş ve 3 boyutlu taramaları yapılmıştır. Kabartmaların üzerinde korunmuş olan ve örneğine az rastlanır boya izleri multispektral olarak [UV ve IR] görüntülenmiş Türki ye Atom ve Enerji Kurumu’nda alınan hizmet ile boyaların kimyasal içerikleri incelenmiştir. Bu çalışmalar sonuncunda kompleksi süsleyen ve toplam uzunluğu 55 metreyi bulan mermer kabartma frizinin dijital renkli rekonstrüksiyonları yapılmıştır. Yürütülen tüm bu çalışmalar birçok uluslararası akademik yayın ve habere de konu olmuştur [www.cukurbagarchaeologicalproject.com] Kısmen ortaya çıkarılarak incelenen Çukurbağ imparatorluk kompleksi Dünya Kültür Mirası açısından üç büyük öneme sahiptir:

1] Öncelikle, Çukurbağ buluntuları kayıp Roma başkenti Nikomedia’ya dair bulunmuş en büyük arkeolojik veri grubunu oluşturur. Yapı, Anadolu’da şimdiye kadar bulunmuş bu döneme ait tek saray kompleksidir [bir diğer örneği Selanik kent merkezindeki Unesco tescilli Galerius saray kompleksi]. Yapıyı süsleyen frizin üstündeki tasvirler ise Nikomedia’nın altın çağındaki sosyo-politik tarihine ve yaşantısına ışık tutması açısından büyük önem taşır.

2] Çukurbağ rölyefleri, Roma sanatında şimdiye kadar bulunan renkleri en iyi korunmuş örneklerdir. Her ne kadar günümüzde ’saf beyaz mermer’ algısı devam etse de Klasik Yunan-Roma Dönemi heykellerinin aslında rengârenk boyalı olduğu bilinmektedir. Çoğu organik karakterli olan boyaların zaman içinde farklı sebeplerden yok olması ile elimize renkli boyaları ile ulaşan Antik Dönem heykeli yok denecek kadar azdır. Bu bağlamda çok-renkli Çukurbağ rölyefleri, ilk defa, antik sanatta rengin estetik ve iletişimsel önemi, heykeltıraş ve boyama atölyelerinin işleyiş mekanizmaları, pigment içerikleri, yapımı ve ticaret ağları gibi konuları proje kapsamında irdeleyebilmemizi sağlamıştır.

Çukurbağ Arkeoloji Projesi kapsamında birleştirilerek incelenen rölyeflerden bir kısmının toplu görüntüsü (©Çukurbağ Arkeoloji Projesi)

3] Çukurbağ rölyefleri işlenirken kullanılan stil ve ikonografik özellikler, Dünya Sanat Tarihi’nde Klasik Dönem Sanatı’ndan Ortaçağ Sanatı’na geçişteki dönüm noktasına işaret eder. Örneğin, Diokletianus’un, Maximianus’u sarılarak kabul ettiği Çukurbağ rölyefi, birbirine sarılan şematik ve tek tip Tetrark portrelerinin öncüsü, giderek soyutlaşan Geç Antik Dönem Sanatı’ndaki değişimin de habercisi olarak kabul edilebilir. Tüm bu özellikleri ile İmparator Diokletianus’un MS 3. yüzyılın son çeyreğinde, Nikomedia’da inşa ettirdiği imparatorluk sarayı kompleksinin ve onu süsleyen renkli mermer kabartmalarının, Dünya Kültür Mirası’nda Atina Parthenon frizinden [Elgin mermerleri] ya da Roma’daki Ara Pacis kabartmalarından [Augustıs Barış Sunağı] hiçbir geri kalır yönü yoktur. Çukurbağ buluntularının ait oldukları yapıya ait dijital 3D modelleme yoluyla ayağa kaldırılma [anastilosis] çalışmaları halen devam etmektedir. 2021 Ağustos ayında Çukurbağ Mahallesi’nde Kültür Bakanlığımız bünyesinde başlatılan ve İzmit Belediyesi’nin de desteklediği yeni kurtarma kazıları ile bu imparatorluk kompleksine dair birçok yeni bilgiye ulaşılması umulmaktadır. Kazı alanı, gelecekte oluşturulacak olan arkeopark projesiyle meraklılarını ve ziyaretçilerini karşılayacağı günleri beklemektedir.

Porfir taşından sarılan Tetrarklar [Vatikan]

Çukurbağ’da şimdiye kadar ortaya çıkarılan buluntuların bir kısmı Kocaeli Arkeoloji Müzesi’nde görülebilir. Örneğin, kompleksi süsleyen ve yaklaşık 2.6 metreyi bulan uzunluğu ile Anadolu da bulunan en devasa örneklerinden olan Yorgun Herakles [Herkül] heykeli müzenin giriş kısmında tüm ihtişamıyla ziyaretçilerini karşılamaktadır. Çalındıktan kısa bir süre sonra Almanya’da bir müzayedede ortaya çıkan ve Kültür Bakanlığımız Kültür Varlıkları ve Müzeler Müdürlüğü Kaçakçılıkla Mücadele Dairesi’nin girişimleri ile ait olduğu Kocaeli Arkeoloji Müzesi’ne getirilen İmparator ve Nike rölyefi ise, sergide dev Athena Heykeli’nin hemen yanında görülebilir.

Çukurbağ “Yorgun Herakles” heykeli [© Çukurbağ Arkeoloji Projesi]

İmparator ve Zafer Tanrıçası Nike rölyefi [© Çukurbağ Arkeoloji Projesi]