Erken İslam Döneminde, Dört Halife arasında Hz. Ali dışındaki halifeler hacca giderken, yaşanan gerginliklerden ötürü Hilafet Dönemi'nde Hz. Ali’ye hac nasip olmamıştır. Hişam bin Abdülmelik’ten (hükümdarlık dönemi 724-743) sonra gelen Emevi halifeleri de hacca gitmediler. Dokuz kez hacca giden Abbasi hükümdarı Harun Reşid’ten (hd. 786-809) sonra hiçbir İslam halifesi devlet idaresinden uzun müddet ayrılamamış ve hac farizasını vekâlet yoluyla gerçekleştirmişlerdir. Şüphesiz bunda düşman tehditleri ve taht mücadelelerinin rolü büyüktür. Hacca gideceklerini ilan eden Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey (doğum 990-ölüm 1063) ve Eyyûbi hükümdarı Selâhaddin’in de (doğum 1137-ölüm 1193) hac seferine çıkmaları mümkün olmamıştır. Bugün Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine Evrakında bulunan Fatih Sultan Mehmet’e ait hac vekâletnamesi, Osmanlı saltanatında haccın vekil yoluyla ifa edildiğini belgeliyor.

Ortaçağ Anadolu Türk-İslam toplumlarında hac, doğuya yönelen kervan yollarını takip ederek, Memluk idaresinde Şam (Suriye) ya da Kahire’deki (Mısır) hac kafilelerine katılan münferit gruplar halinde gerçekleştiriliyordu. Anadolu Selçuklu ve Beylikleri Döneminde yönetici zümrenin hac organizasyonundaki rolleri hakkında yeterli bilgiye sahip değiliz. Bununla birlikte Anadolu’da konar-göçer yaşam geleneklerini sürdüren Türkmen aşiretlerinin kent hayatına katılımında önemli payı bulunan kolonizatör dervişlerin (Horasan Erleri) Anadolu’ya yönelişinde haccın bir dönüm noktası teşkil ettiği söylenebilir.

Mevlana Dergahı © Tolga Bozkurt

Yavuz Sultan Selim’in 1516 yılında Mercidabık ve 1517’de Ridaniye savaşlarının ardından Memlûk Devletine son vermesiyle Hicaz’ın yönetimi Osmanlılara geçmiş ve Birinci Dünya Savaşı’na kadar Haremeyn’e (Mekke) ulaşan hac yollarının güvenliği Osmanlı devletinin kontrolünde kalmıştır. Osmanlılar Mekke’nin idaresi yanında, Şam ve Kahire hac kafilelerinin organizasyonunu Memlûklardan kalan teamüllerle sürdürdüler. Yavuz Sultan Selim’den (hd. 1512-1520) başlayarak “Hâdimü’l Haremeyn”, yani Mekke ve Medine’nin hizmetkârı unvanını alan Osmanlı Sultanları, hac yollarının güvenliğine büyük önem vermişlerdir. Kanuni Sultan Süleyman (hd. 1520-1566) devrinde Şam kervanının muhafız alayı 150 yeniçeri ve 100 sipahiden oluşuyordu.

Yıldırım Bayezid’den (hd. 1389-1403) itibaren Hicaz’a gönderilen sürre (Mekke ve Medine halkı için tahsis edilen altın ve hediyeler) de Kanuni devrinde arttırılarak, 1915 yılına kadar devam ettirilmiştir. Osmanlı idaresinde Hicaz’da hac kervanlarının çöl geçişlerini kolaylaştırmak ve saldırılarından korumak amacıyla Bedevilere de sürre gönderiliyordu. Osmanlılar Hicaz bölgesinde inşa ettirdikleri çöl kaleleri, su kuyuları ve birke adı verilen su depolarıyla hac yolcularının temel gıda ve erzak ihtiyaçlarını karşılıyorlardı. Çöl geçişlerinde su temini başta gelen meseleydi. Sert iklim koşulları altında uzun süren hac yolculuğu için peksimet, dayanıklılığından ötürü temel yiyecek maddesi olmuştur.

Osmanlı başkenti İstanbul’un 16. yüzyıldan itibaren kara ve deniz yoluyla Mekke ile bağlantısı vardı ve bu hac yollarının merkezleri, Memlûklar zamanında olduğu gibi Şam ve Kahire şehirleriydi. Dünyanın çeşitli bölgelerinden hacca gelen Müslümanlar, Şam ve Kahire’de toplanır ve bir emir-i hac’ın önderliğinde düzenlenen hac kafilelerine katılırlardı. Şam ve Kahire kafileleri Medine’den sonra Bedr-i Huneyn’de buluşuyor ve buradan yaklaşık üç günlük bir yolculukla Mekke’ye varıyorlardı. İstanbul-Kahire hattı deniz yoluyla sağlanırken, Şam’a İstanbul-Üsküdar’dan başlayıp, Anadolu yol ağının Sağ Kol güzergâhını takip eden yaklaşık üç aylık bir kara yoluyla ulaşılmaktadır. Anadolu ve Rumeli’den yola çıkan hacı adaylarının daha yoğun rağbet gösterdiği İstanbul-Şam-Hicaz hac yolu hakkında 1780 tarihinde yazılan anonim bir risalede, yol üzerinde toplam yetmiş altı menzil gösterilmiştir.

Osmanlı Döneminde hac kafileleri ve sürre alaylarına hizmet vermek amacıyla Anadolu Sağ Kol güzergâhı üzerinde hac menzilleri kurularak bir nevi lojistik ağ tesis edilmiştir. Hac kafilesi ve sürre alayı yola çıkmadan, başkent İstanbul’dan taşra yöneticilerine fermanlar gönderilir, güvenlik başta olmak üzere gerekli ihtiyaçların tedarik edilmesi istenirdi. Hac menzillerde yer alan han ve kervansaraylarda yolcuların konaklama, iaşe, alışveriş ve binek hayvanı gibi ihtiyaçları karşılanır ve güvenli bir şekilde seyahat edebilmeleri için bir sonraki menzile kadar kafileye eşlik edilirdi. İstanbul-Üsküdar’dan çıkarak Eskişehir, Akşehir, Konya, Adana ve Halep yoluyla Mekke’ye ulaşan hac yolu üzerindeki türbe ve ziyaretgâhların gezilmesi de bir gelenekti.

Mevlana Dergahı © Tolga Bozkurt

Osmanlı Dönemi Konya Hac Menzilleri:

Osmanlı döneminde İstanbul-Şam-Hicaz hac yolunun geçtiği Karaman Eyaleti’nde -günümüz Konya il sınırlarına dâhil olan ilçelerden- Akşehir, Ilgın, Ladik, Konya merkez, İsmil, Karapınar ve Ereğli menzilleri han ve kervansaraylarıyla birlikte ziyaret yerleriyle de hac farizası içinde önemli yer tutmaktadır. 16. yüzyıl itibarıyla Konya hac menzilleri ve bunların nitelikleri sırasıyla şöyledir;

Akşehir: Konya’nın 136 kilometre kuzeybatısında Üsküdar’dan sonra on üçüncü hac menzili olan Akşehir’e, Afyon İshaklı’dan beş saatlik bir yolculukla varılmaktadır. Çarşısı, cami ve hanları ile Akşehir kasabası hacıların tüm ihtiyaçlarına cevap verebilen büyük bir menzildi. Akşehir’de Nasreddin Hoca Türbesi hacıların ziyaret yeridir.

Ilgın: Akşehir’e dokuz saat uzaklıkta yer alan Ilgın menzili, çarşı-pazar ve hanları ile hac kafilelerine ev sahipliği yapıyordu. Kasaba’nın hemen girişinde yer alan tarihi Sahip Ata Kaplıcası (1267) şifalı sularıyla, zamanında hacılara da hizmet vermiştir. Ilgın’da Lala Mustafa Paşa’nın 1576’da Mimar Sinan’a sipariş ettiği Külliyesi; cami, kervansaray, imaret ve arasta birimleriyle birlikte Hicaz yolunda yer alan önemli bir menzil yapısıdır.

Ladik: Ilgın’dan on saatlik yolculukla ulaşılan Ladik menzili, su kaynakları bakımından zengin bir köydür.

Konya: Ladik’ten sekiz saatlik bir yürüyüşle ulaşılan Konya şehri, hac kafilesinin iki gün konakladığı Anadolu’daki en önemli menzil noktasıdır. İki sıra surla çevrili kentin çok sayıda cami-mescit ve türbeleri ile büyük bir çarşısı vardı. Kaynaklarda Konya’da ayrıca “meşhur Valide Hanı” olarak adlandırılan bir yapıdan söz edilir.

Konya’da Mevlana Celaleddin Rumî Türbesi ve Dergahı hacıların önde gelen ziyaret yeridir. Daha sonra Şems-i Tebrizi ve Sadreddin Konevi türbelerine giden hacılar, 13. yüzyılın bu meşhur din âlimleri için dualar okuyup, camilerinde namaz kılarlardı.

İsmil: Konya’dan sonra güneydoğu yönünde ilk menzil on iki saatlik uzaklıkta yer alan İsmil Köyü’dür. Hac kafilesi burada yerli halk tarafından misafir edilirdi.

Karapınar: İsmil’e on saat mesafesi bulunan Karapınar, 16. yüzyıl ortalarına kadar ıssız bir derbend köyüdür. Kanuni Sultan Süleyman bölgeyi şenlendirmek ve kervanların güvenliğini sağlamak amacıyla, Konya valisi olan oğlu Şehzade II. Selim’e (hd.1566-1574) burada bir menzil külliyesi inşa ettirmiştir. 1560-1563 tarihli Karapınar Sultan Selim Külliyesi; cami, tabhane-imaret, arasta, kervansaray, hamam ve çeşme’den oluşmaktadır. Külliye’nin tamamlanmasıyla kasabaya “Sultaniyye” denilmeye başlanmıştır.

Ereğli: Hac kafilesi Konya’nın 150 kilometre güneydoğusundaki son menzil olan Ereğli’ye, Karapınar’dan on iki saat sonra ulaşmaktadır. Bağlık - bahçelik bir yerleşim olan Ereğli’de Karamanoğulları dönemine ait Ulu Cami (1456) dışında, 16. yüzyılın üçüncü çeyreği sonlarında Vezir-i Azam Rüstem Paşa (1500-1561) tarafından Mimar Sinan’a yaptırılmış bir menzil kervansarayı yer almaktadır. Ereğli Rüstem Paşa Kervansarayı’nın inşası ile birlikte Konya bölgesindeki hac menzilleri daha rahat ve güvenli hale gelmiştir.

Ereğli’den sonra hac kafilesi Niğde-Ulukışla üzerinden Toros dağlarını aşarak Adana, Misis, Kurtkulağı, Payas, Belen ve Antakya yolunu takip ederek bugünkü Suriye sınırlarına girmektedir. Şam’da toplanan hacı adayları, genellikle Şam Valisi’nin emir-i hac tayin edildiği kafilenin hareketini bekler ve buraya kadar at, katır ve eşeksırtında yaptıkları yolculuklarını Şam’dan sonra develerle devam ettirirlerdi. Binlerce deve ve insandan oluşan hac kafileleri dönüş yolunu yine aynı yol ve menzilleri kullanarak gerçekleştirirdi. Osmanlı döneminde hac kafileleri için İstanbul, Şam ve Kahire’de uğrulama ve karşılama törenleri düzenlenmiştir.

Osmanlı döneminde hac kafileleri ve surre alaylarının izledikleri İstanbul-Şam-Hicaz yolunun yaklaşık 300 km.’lik bölümünü teşkil eden Konya menzilleri, 16. yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman ve dönemin önde gelen vezir ve paşaları tarafından yaptırılan kervansaraylarla tahkim edilerek, hacılar için daha rahat ve güvenli hale getirilmiştir.

Süveyş Kanalı’nın açılmasıyla (1869) hacı adayları, vapur yolculuğuyla Kızıldeniz üzerinden doğrudan Cidde limanına ulaştırılmaya başlanmıştır. Öte yandan 20. yüzyıl başlarında Sultan II. Abdülhamit (hd.1876-1909) tarafından yaptırılan Hicaz demiryolunun 1908’de Medine’ye ulaşmasına karşın, hattın Mekke’ye kadar uzatılması Birinci Dünya Savaşı şartlarında mümkün olmamıştır. 16. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar olan sürede Anadolu ile Hicaz arasındaki hac seyahatinin daha çok kara yoluyla sağlandığını söyleyebiliriz. Cumhuriyet döneminde hac kafilelerinin 1990’lı yıllara kadar yine kara yoluyla Hicaz’a gittikleri ve bu süreçte Konya şehrinin hac yolu üzerinde bir uğrak noktası olma özelliğini sürdürdüğü bilinmektedir.