İslâm tasavvufunun ilk dönemi genellikle zühd dönemi olarak adlandırılır. Herhangi bir tarikat veya birliğe mensup olmaksızın kendilerine has bir yaşam süren ve Hz. Peygamber'in ve sahabelerinin yaşadıkları hayatı sürdürmeyi başlıca gaye edinen zühd devri mutasavvıflarının önde gelenleri arasında Veysel Karanî (ö. 37/657), Hasan Basrî (ö. 110/728), Câfer-i Sâdık (ö. 148/765), Ebu Hâşim Kûfî (ö. 150/767), Süfyan-ı Sevrî (ö. 161/777), İbrahim b. Edhem (ö. 161/777), Davud Tâî (ö. 165/781), Şakik-i Belhî (ö. 164/780), Abdullah b. Mübârek (ö. 181/797), Fudayl b. İyaz (ö. 187/802) ve Rabiatü'l-Adeviyye (ö. 185/804) gibi isimler sayılabilir. Bu zâhidler herhangi bir birlik ya da tarikat oluşturmak gibi bir gayeleri olmamakla beraber, kısa süre içerisinde örnek alınan ve aşırı saygı ve sevgi beslenen şahsiyetler haline gelmişlerdi. Özellikle, 150/767'de ölen ve Ebu Hâşim Kûfî adıyla bilinen Kûfe'li Ebu Osman b. Şerik'e nispet edilen ve giydikleri elbise olan yünün Arapça'sı olan softan türetilen sufi kelimesi ileriki dönemlerde bu tarz yaşamı benimseyen şahsiyetler için kullanılmıştır.

Kendinden geçmiş bir sufî. Isfahan

10. yüzyılın ortalarına kadar sadeliği ifade eden bu kavram, bu yüzyılda ayrıca irfânî bir anlam kazanarak Basra'dan Kûfe'ye kadar bütün İslâm alemine yayıldı. Sufîlik, bilhassa Horasan'da 9. yüzyıldan itibaren, İran kültürünün de etkisiyle farklı bir tarz benimsemişti. Bilhassa, İbn Kerrâm (ö. 255/869) tarafından doktrini belirlenen ve onun adına nisbetle Kerrâmiye adını alan zühdî akım Moğol istilasına kadar bölgenin dinî yaşantısında önemli rol oynadı. 10. yüzyılda, ilerleyen yüzyıllarda Osmanlı toplumunda da önemli bir yere sahip olacak Melâmetîyye akımı kendini gösterdi.

Yunus Emre Vatikan Nüshası

Zühd ve takva dönemi olarak nitelendirilen bu devirden sonra, takriben 815 yılından itibaren tarikatların ilk nüvelerini teşkil edecek olan tasavvuf dönemi başladı. Zühd hareketinden başlayarak değişik devreler geçiren, her devrede yeni yorumlarla gelişen ve zenginleşen tasavvuf hareketi, 12. yüzyıldan itibaren ekolleşmeye başladı ve tasavvufun alt birimleri olan tarikatlar ortaya çıktı. Haris el-Muhâsibî'ye nisbet edilen Muhâsibiyye, Melâmiyye'nin çekirdeğini temsil eden ve Hamdun Kassâr'a nisbet edilen Kassâriyye, ünlü sufi Bayezid-i Bistâmî'ye nisbet edilen Teyfuriyye, Cüneyd-i Bağdâdî'ye nisbet edilen Cüneydiyye ilk tarikatlardan bazılarıdır. Tarikatlar kısa süre içerisinde İslâm coğrafyasının tamamında boy göstermeye başladı.

Dans eden dervişler. Kamāl ud-Dīn Behzād (c. 1480–1490) Metropolitan Müzesi

Devamı; Aktüel Arkeoloji Dergisi 85. Sayı, “Öte Dünya, Kült ve Tarikat”