Kazıları çeyrek yüzyıldır devam eden Van Ayanis Kalesi, Urartu arkeolojisi açısından birçok ilke tanıklık etmiştir. Ayanis kazıları başta mimari olmak üzere Urartu kültürü ile ilgili bildiklerimizi tekrar gözden geçirmemize neden olmuştur. Kendine özgü özelliklere sahip olan Urartu mimarisinde dikkati çeken bir ayrıntı yapıların ön cephelerine gösterilen özendir. Urartu duvar süsleme sanatının en özgün ve şimdilik ünik uygulamalarını Ayanis Kalesi Haldi Tapınağı’nda görmek mümkündür. Urartu kale kazılarından varlığını bildiğimiz kare planlı Urartu tapınaklarının dokuzuncusu olan bu tapınağın ön cephesini Urartu’nun en uzun tapınak yazıtı süslemektedir.

Ayanis Kalesi’ndeki duvar süsleme örneklerinin en dikkat çekici olanı taş oyma ve kakma tekniğinde yapılmış olan bezemelerdir. Urartu panteonunun baştanrısı olan Haldi’ye adanmış tapınağın iç duvarlarını çevreleyen üst üste iki sıra andezit taş bloğunun ön yüzü oyularak (intaglio) içleri taş kakma tekniğinde yapılmış çeşitli tanrı, hayvan ve bitkisel motiflerle süslenmiştir. Bu motifler kanatlı tanrı, rozet, hayat ağacı/bitki motifi, cin (demon), sfenks, aslan ve fantastik kuşlardan oluşmaktadır. Bu motifler yaklaşık 2 cm derinliğinde negatif yuvalar şeklinde taş bloklarının yüzeyine oyulmuştur. Daha sonra bu yuvalara yumuşak kireç taşından yapılmış ve üzerleri boyanmış motif ve figürler yerleştirilmiştir. Yuvalara konulan parçaları tutturmak için yuvaların içine oyulmuş deliklere eritilmiş kurşun akıtılmıştır. Boyamada tercih edilen renkler mavi, kırmızı ve yeşildir.

Ayanis Haldi Tapınağı cellasındaki kakma (intaglio) sfenks

Ayanis Haldi Tapınağı’nda duvar süslemesi ve mozaik uygulamalarına dair bir diğer çarpıcı örnek, tapınağın ve tapınak alanının duvarlarını süslediği düşünülen taş halkalardır. Özellikle cellanın giriş kısmında çok sayıda ele geçen bu halkalar genellikle siyah ve beyaz renklerde iç içe geçmiş halkalar şeklindedir.

Bu halkalar bronz çiviler yardımıyla tapınağın duvarlarına aplike edilmiş olmalıydılar. Bu taş mozaikler dışında kazılar sırasında tapınak duvarlarını süslediği anlaşılan bronz plakalar ve bu plakalara ait bronz çiviler ele geçirilmiştir. Benzeri taş mozaik uygulamasını tapınak cellasının içerisindeki su mermerinden podyumun yan yüzlerinde de görmek mümkündür. Üzeri kazıma tekniğinde yapılmış fantastik yaratıklar ve hayat ağacı motifleri ile kaplı bu platformun yan yüzlerinde altın varaklardan yapılmış hayvan bezemeleri ve yine halka şeklinde bronz çivili taş mozaik süslemeleri dikkati çeker. Bu tür taş mozaik uygulamalarının benzerlerini yine II. Rusa’nın bir diğer önemli kalesi olan başkent Tuşpa (Van) yakınlarındaki Toprakkale’de de görmekteyiz.