Çatalhöyük'te çiftçilik bir dizi pratik kararlar ve zorluklar içeriyordu. Yerleşmede tarımcılığın nasıl yapıldığına, ve özellikle de Çatalhöyük çiftçilerinin Çarşamba nehrinin her sene taşıp yerleşmeyi bastığı bir toprakta ekinlerini yetiştirmeyi nasıl başardığına dair detaylı bilgilere henüz çok yakın bir zamanda ulaştık. Ama çiftçiliğin nasıl yapıldığına gelmeden önce epey kalabalık bir toplumda yemek üretim ve depolamanın nasıl bir sosyal dengeleme eylemi olduğunun hatlarını çizmekte fayda var. Çiftçiliğin çelişkili durumlarından biri, çiftçilerin bir yandan genellikle 'ektiklerini biçip' kendi emek yatırımlarının faydalarını paylaşmaktan kaçındığı için sosyal sınıfların oluşmasına yol açma potansiyeli barındırması, bir yandan da işbirliği gerektirmesidir. Çiftçiler, bir topraktaki belirli bölgelerin niteliksel farkı ve farklı ekinlerin elverişlilik durumu konusunda bir bilgi havuzu oluşturmaktan işi, ekipmanı ve ürünü paylaşmaya, ve hatta toprağın ortaklaşa yönetimine kadar pek çok konuda işbirliği yapabilirler. Bu açıdan bakıldığında Çatalhöyük, bin yıldır çiftçilerin yüzleştiği gerginlik ve zorluklar üzerine konuşan büyük, çekirdekli ve erken dönem tarım toplumu olması bakımından sosyal hayatları büyüleyici bir vaka tarihi olarak görülebilir. Yanmış binaların eşyalarına bir şey olmaması, diğer evlere kurulu bazı şeylerin yalnızca ileri sürdüğünü açık bir şekilde gösterir: yani ekin ve diğer bitkisel yiyeceklerin evlerde, ana yaşam alanından bir 'sürünme deliği' ile ulaşılan yan odalardan birindeki kilden kovalarda saklandığını. Dolayısıyla depolama hane halkını ilgilendiren bir meseleydi, ve evin içinde nispeten saklı tutulur ve ayrı tutulurdu. Buna karşın meşhur olan evlerin ana odalarında hayvan bedeninden parçaların -özellikle de yabani öküzlerin baş ve/veya boynuzlarının- sergilenmesi, büyük ihtimalle mahalle gibi daha geniş bir sosyal grupla et paylaşma ve işbirliğini teşvik etmek amacını taşıyordu. Yalnızca depolama değil, aynı zamanda bitkisel yemeklerin işlenmesi ve pişirilmesi de ortak mekanlardan ziyade evlerin içinde yapılan işlerdi. Oldukça yaygın olan ekin işleme görevlerinden bir tanesi, yemekten önce adım adım yarı-işlenmiş durumdaki kabuklu buğdayların kabuklarının soyulması, başakçık (kabuğunun içindeki tahıl ya da tahıl çiftleri) haline getirdikten sonra tahminen derin, ahşap bir havanda dövülerek tamamen işlenmiş bir hale getirilmesiydi. Diğer görevler arasında ğişirme ve tüketimden önce elekten geçirme, ve tahıl parçacıkları ve bakliyat tohumlarının elle ayıklanması vardı. Ev ve dış mekanlardaki aktivite tortularının botanik kalıntıları karşılaştırıldığında yemeğin hanelerde, ve bazen de kişilere özel bahçelerde işlendiği ve muhafaza edildiği görülür. Öte yandan hanelerin dışındaki bitki kalıntıları, genellikle ısı, ışık, ve/veya bina inşası, marangozluk ve diğer zanaatlar ile meşgulken böcekleri uzak tutmak için hayvan gübresi yakıldığını gösterir.

Depolanan kabuklu buğdayın kömürleşmiş taneleri, Bina 52

Yani bitkisel ve hayvansal gıdaların depolanması ve işlenmesi, ve kalıntılarının Çatalhöyük hanesi içinde dağıtılması, çiftçiliğin sosyal çelişkisinin en azından kısmen çözümünü oluşturur: evde işlenen ekin ve diğer bitkiler hane halkını beslerken ‘ziyafet’ etkinliğinde paylaşılan et ise hem mecazi, hem de kelimenin tam anlamıyla hane halkının da bir parçası olduğu büyük sosyal grupların güçlenmesini sağlar.

Bu sosyal bağlam göz önünde bulundurarak Çatalhöyük’ün etrafındaki nispeten daha büyük olan ve pek çok kendine özgü hidrolojik durumu, bitki türleri ve arazi kullanımı bölgeleri ihtiva eden topraklara dönüp bakalım. Bölgede yakın zamanda yapılan çalışma ve yerleşmedeki fauna ve botanik kalıntıların ekolojik analizi ışığında çobanlık ve büyük ihtimalle bitki yetiştiriciliğinin yerel alüvyonlu arazide yoğunlaştığını görüyoruz. Bu bölgenin tarla çiftçiliği için değişken bir potansiyel sunduğu ortada; yapılan en son jeoarkeoloji çalışmasında ortaya atılan Neolitik Çarşamba Nehri’nin düşük-enerji tarzı olduğu gerçeği bile bölgelerin dağıtımının, güzün ekilen bitkilerin bahardaki nehir taşmalarında zarar görmeyecek şekilde büyümesini mümkün kılacak suyun ulaşılabilirliği ve boşaltılabilmesi ile sınırlandırıldığını gösteriyor. Şu anda elimizdeki kanıtlara yerleşmeye yakın daha yüksek ve daha kuru alanların müsait olduğunu, ama aynı zamanda içinde mevsimsel göl/kanalların oluştuğunu ve daha ıslak alanlar bulunduğunu da biliyoruz. Toprak kalitesi büyük ihtimalle suyun tutma kapasitesi ve yerleşmeye olan uzaklığına göre değişiklik gösteriyordu; insanların ve hayvanların yoğun olarak yerleşmenin içi ve etrafında yaşamasından dolayı bölgedeki toprak besini daha yüksek olacak, yerleşmeden uzaklaştıkça düşmeye başlayacaktır. Bölgenin karmaşık ekolojik mozaiği, büyük ihtimalle haneler ve mahallelerin görece daha yüksek kalite toprak sürebilmek ve herkesin eşit miktarda tarım yapılabilecek tarlalara sahip olması gibi konuların dikkatlice tartışılmasını gerektiriyordu.

Çatalhöyük nüfus ölçeği çiftçilik konusunda oldukça ciddi sıkıntılar doğurmuş olmalıdır; özellikle basit bir şekilde bir kazı sopası ve bir çapa kullanıldığı için kaçınılmaz olarak ortaya çıkan doğal ‘mesafe sürtünmesi,’ daha uzaktaki sürülebilir tarlaların yönetim ve gözetimini zor hale getirdiğinden kısıtlayıcı bir faktör olur. Bu sebepten ötürü toprak sahipliği ve yetiştiricilik hakkı üzerinde bir tür toplumsal kontrol olmuş olması mümkün. Çiftçilik yapacakların –ister tek bir hane, ister tüm bir mahalle ortaklaşa olsun- eşit toprağa sahip olmasını sağlamak için bulmuş oldukları yöntemler, farklı toprak parçalarında mekânsal olarak dağılmış topraklardan dairesel ‘takoz’lara kadar değişiklik göstermiş olabilir. Çatalhöyük’ün Güney bölgesinde dairesel duvar dizilimleri zaten vardır, ve bu dairesel duvar kümeleri ve/veya bunları enine kesen araziler, toprak sahibi olanları ve hatta geniş alana yayılan sınırları bile gösteriyor olabilir. Tarım alanı nasıl organize edilmiş olursa olsun Çatalhöyük topluluğunun önemli bir başarısı, bu erişim ve kullanım hakkı üzerine nesiller boyunca başarılı bir şekilde tartışmış olmalarıdır. Doğu höyük yerleşmesinin küçülüp daha sonra terk edilmesi, ve Batı höyüğüne geçilmesi –büyük ihtimalle Doğu Höyük’te yaşarlarken de bitki yetiştirdikleri rakımı yüksek topraklar-, değişen sosyal ve ekolojik şartlarda “eski” toprak kullanım hakları sisteminde bir çöküş olduğunu simgeliyor olabilir.