Yeniden “Deesis” sahnesine dönersek, bu tablo ne Eski Ahit (Tevrat) ve ne de Yeni Ahit (İncil) kaynaklıdır. Sahnenin tanımını yapan bir eski dönem kaynağı da bulunmamaktadır. İstanbul’da yayınlanan Arkeoloji ve Sanat Dergisi’nin Nisan 2016 tarihli 151. sayısında (M.Sacit Pekak ve Nergis Ataç imzalı) bu konuda çok ayrıntılı ve bilimsel açıklamalar yer alıyor. Okurlarımızın detayları merak edenlerine bu sayıyı görmelerini salık veririz.

İsrail ziyaretlerimizin birisinde  Taberiye Gölü kenarındaki St.Piyer Kilisesi‘nin apsisinde (bizdeki karşılığı Mihrap)  “Mensa Christi” adı verilen Altar “Sunak” masasını görmüştük. Kutsal mekân olan ve cemaatin giremediği Bema alanında Mensa adı verilen tablanın altına ya da altar tabanındaki  “Lokulus” adlı derin yuvaya yerleştirilen rölikerlerle “kutsal emânetlerle” ilgili bir bölümdü.

Deesis’in kelime anlamı yakarış, dua, talep, yüksek bir makamdan şefaat istirhamı demektir. Aslında referans verilen makalede açıkça belirtildiği üzere, aynı anlamdaki “Deomani” ile ilgilidir. Sanat tarihinde Deesis teriminin kullanılması pek de eski olmayıp, Rus asıllı sanat tarihçi A. Kirpicnikov ‘la başlamıştır (1893).

Burada sırası gelmişken kısaca “Gökte Duran Tanrı Yehova’nın Tahtı”nı ifade eden “Maiestas Domini” ‘yi de anmak isteriz. Bu önemli kavrama Eski Ahit’in İşaya (6:1-8), Daniel (7:9), Hezekiel (1:1-13) – (26-28)  – (10: 1-9) ve Yeni Ahit’in Vahiy-Apokalips-Esinleme (4: 1-11) bölümlerinde rastlanır ve aynı zamanda Tanrı’nın zaferini ifade eder.

Yine o ayrıntılı makalede açıklanan önemli bir noktaya da değinmek isteriz. Kapadokya kiliselerinde apsis yâni doğuda resmedilen Deesis sahnesi MS 10. yüzyıla kadar Maiestas Domini ile birlikte gösterilirken o yüzyıldan sonra daha sâde anlatımlı Deesis tasvirlerine (İsa, Meryem, Vaftizci Yahya) dönüşmüştür.

Hz. Meryem ve Vaftizci Yahya (Yohanna) ruhların kurtuluşu için Râb-İsa’ ya yakarmaktadırlar. Meryem ya uzatılmış elleriyle Hz. İsa’ya dua eder bir pozisyondadır veya ellerinde yalvarış(=dua) içeren bir rulo tutmaktadır. Bu sahnenin Meryem ile ilgili bölümüne “Paraklesis” adı veriliyor. Sözü edilen kompozisyonun merkezinde Meryem ayakta durmakta ve üstteki Pantokrator (cihâna hâkim) İsa figürüne doğru başı hafif eğik vaziyette görülmektedir. Bu tabloda genellikle kurucu (= inşâ edici)  bir bâni’nin Meryem’in ayakucunda diz çökmüş ve secde eder bir konumda olması beklenir.

Sâde anlatımlı ve üç kişilik Deesis figürlerine karşılık, Son Muhakeme’de Deesis ve Büyük Deesis kompozisyonlarında temsil edilen şahıslar çoğalmaktadır. Özellikle Büyük Deesis’te İsa, Meryem, Yahya, melekler, peygamberler, havariler, İncil yazarları (Evangelistler) ve azizler ile çok ünlü piskoposlar da görüntülenmektedir.