Zamanının Nintendo’su. Rahat’da IAA tarafından gün yüzüne çıkarılan “köpekler ve çakallar” oyun tablası.

Romalıların nefret ettikleri ve korktukları, sinsi vahşi barbarlar olarak tasvir edilen düşmanlarına temizliğin mucidi olma onurunu vermek istememeleri ve çamaşırcı kadınlar efsanesinin bundan çıktığı kesinlikle düşünülebilir.

İlk katı sabun kalıpları 7. yüzyılda Arap kimyacıları sayesinde doğmuş gibi gözüküyor. Uzmanlar, bu sabunların sodyum küllü suyu ile bitkisel ve kokulu yağlar karıştırılarak yapıldığını düşünüyor.

Domuz içermeyen sabun

Babillilere geri dönersek: Ürettikleri sabunda kullandıkları yağ muhtemelen hayvansaldı, ama potansiyel olarak vegan denebilecek, yıkanma amaçlı bir versiyonu MÖ 1550 gibi erken bir tarihte Antik Mısır’da ortaya çıktı. Muhtemelen tamamen vegan sabunlar üretmiyorlardı, ancak o döneme ait Ebers Papirüsü adıyla bilinen bir belgede de tarif edildiği gibi, bitkisel yağları içyağı ile karıştırıyorlardı. Kraliçe Kleopatra’nın kokulu bitkilerle dolu banyolarına dair efsaneler, Antik Mısırlıların temizlik tercihlerine dair kanıtlar arasında.

Yel değirmeni oyunu tablası.

Bildiğimiz gibi, antik Romalılar da halka açık hamamlarda yıkanmayı severlerdi, bu hijyenik alışkanlıklarının birbirlerine parazit yaydığını bilmiyor olsalar da. Korkmayın değerli okuyucular, günümüzde ortak havuzlar bu solucan yumurtalarını öldürecek ölçüde klorlanıyor. Zaten Roma İmparatorluğu’nun sonunu getiren şey bağırsak solucanlarıymış gibi gözükmüyor, toksik olduğunu öğrenmelerine rağmen bolca kurşun kullanmaya devam etmeleri gibi başka sorunları vardı. “Roma İmparatorluğu’nun gerilemesi gibi, Ortaçağda Avrupa’da sabun kullanımı da, ancak ilerleyen yüzyıllarda geri dönmek üzere geriledi”, diyor uzmanlar.

Bu arada kutsal topraklarda yerel halkın “garum” olarak bilinen Roma’nın meşhur çürümüş balık bağırsağı sosu için imalathanelerinin olduğu düşünülürse, sabun imalathanelerinin olduğunu da varsayabiliriz. Rahat’daki 1200 yıllık imalathane bugüne kadar bulunanların en eskisi.

“Yazılı kaynaklardan, katı sabunun M.S.9. yüzyılda icat edildiğini biliyoruz” diyor Kogen Zehavi. “Ama bunun arkeolojik kanıtını bulmamıştık. İslami kaynaklardan, sabun üretiminin 10. Yüzyılda çok fazla olduğunu biliyoruz”.

IAA tarafından sabun imalathanesinin keşfedildiği Güney İsrail’deki Necef’deki Bedevi şehri Rahat.

Ama Avrupa’da, Romalıların ve Keltlerin ürettiği sabunlarla İslam dünyasında üretilenlerin önemli bir farkı vardı. Avrupa’da Müslümanlara yasak olan domuz yağı da içeren içyağı kullanılırken, Müslümanlar zeytinyağı kullanıyorlardı, bu sabunlar daha iyi kokuyordu ve daha kaliteliydi. Domuzlar da sabun yapımından zarar görmüyordu. Rahat’daki bu imalathane bölgedeki en eski zeytinyağı sabunu üretim yeriydi.

İsrail’de, Memlük ve sonraki Osmanlı dönemine ait daha geç örnekler bulunmuştu.

Aslında, kendini medyum ilan eden Uri Geller, Yafa’da satın aldığı bir evin altında Osmanlı dönemine ait bir sabun imalathanesi bulmuş, bunu bir toz yığınının altından psişik güçleri ile bulduğunu iddia etmişti.

Sabun yapmadıklarında…

Katı sabun yapımı ince bir zanaattı ve zengin bir evde bulunmuş olması beklenen bir şeydi. İyi temizleyen, domuz ya da keçi gibi kokmayan ve cildi yakmayan bir sabun belirli ölçülerde zeytinyağı (ya da katı yağ), kalsiyum ve potas ya da potasyum gibi diğer kimyasallar içermeliydi. Sabunun gizli tarifi ve haftalar alabilen üretim süreci aile içinde saklanır ve nesilden nesile aktarılırdı.

Kogen Zehavi, Nablus’da nesillerden beri sır olarak saklanan bir yöntemle sabun üreten bir aileden bir kalıp zeytinyağı sabunu hediyesi aldığını anlatıyor. “Bu sabun lüks mağazalarda ya da Palmolive veya Dove türevlerinde satılan sabunlar gibi gül ya da lavanta kokmuyordu”, diyor, “otantik kokuyordu”.

Kogen Zehavi, tesis civarındaki zeytin çukurlarının gösterdiği gibi, Rahat’da üretilen sabununda zeytin kullanılmış olduğunu ekliyor. Ayrıca, üreticiler civarda yetişen, potasyumca zengin olan, doğal potas içeren salsola bitkisini de kullanmış olabilirler. IAA, kutsal topraklar sabununda bu bitkinin kullanılıp kullanılmadığını belirleyecek kalıntı testleri yapıyor.

Rahat sitesinde bulunan bir diğer bulgu ise, yerleşim sakinlerinin zamanlarının tamamını üretim ve ticaretle geçirmediklerini gösteriyor- en azından bir kısmının. IAA Kuzey Necef Bölgesi arkeologlarından Svetlana Tallis, “Arkeologlar ‘yel değirmeni’ isminde bir strateji oyunu için kullanılan yuvarlak kireçtaşı bir levha buldular”, diyor.

Rahat’ta bulunan 1200 yıllık yel değirmeni oyunu tablasında oynamak.

“Bu oyunun MS ikinci ya da üçüncü yüzyıllar(Roma dönemi) kadar eski zamanlarda var olduğu biliniyordu, ve günümüzde hala oynanmakta” diye belirtiyor.

Bunun yakınında “köpekler ve çakallar” (diğer adı 58 delik) isimli oyun için kullanılan bir diğer oyun tablası vardı. Bu oyun muhtemelen Mısır’da icat edilmiş ve 4000 yıl önce Kıbrıs ve Mezopotamya’nın da içinde bulunduğu Akdeniz Havzası’na yayılmıştı. İsrail’de, köpekler ve çakallar tablaları antik Megiddo ve Beit She’an’da bulunmuştu. En azından, sabunun tersine, mahcup Romalılar bunu kendileri keşfetmiş gibi yapmak zorunda kalmamışlardı.