https://aktuelarkeoloji.com.tr/kategori/yazilar/ilksel-samanin-kim-ligi-yasli-kadin

Karahantepe’deki baş heykelinin çene altındaki çıkıntı. ©Karahantepe Kazı Arşivi

Heykelin yılan gövdesi. ©Karahantepe Kazı Arşivi

Daha da önemlisi, ister kadın isterse de (zamanla) erkek olsun tüm şamanların neredeyse en önemli özelliğinin ne’liğinden ve “biyolojik cinsiyeti”nden bağımsız olarak cinsler ve türler arası ve/veya üstü görülmesi ve davranması olduğunu da biliyoruz. Üst Paleolitik mağara sanatından beri görüldüğü üzere, genellikle insan biçimli (antropomorfik) varlıklar ya da kuyruk, kanat veya boynuz gibi uzuvları olan insanlar şeklinde betimlenmişler. Tıpkı işlevleri gibi kendisi de olağan-dışı (ya da olağan-üstü) olan bir “merci” temsil edilmektedir nihayetinde.

Dolayısıyla, çok sonraları görülecek “Şahmeran” karakterini çağrıştıran Karahantepe’deki “büst” de aslında Üst Paleolitik mağara sanatından beri görülen “beşer-üstü/dışı” şamanik temsillerle uyumlu. Hatta doğrudan yaklaşık 14 bin yıl öncesine tarihlenen ve şamanik ayin yapıldığına kuşku olmayan El Jyo (İspanya) Mağarası’nın girişinde bulunan “taştan büst”ü çağrıştırıyor.  Girişi ve dehlizleri seyyar kandil ve meşalelerle adeta törensel olarak aydınlatılmış olan ve en kuytu yerine “altar” benzeri bir “iç alan” inşa edildiği tespit edilen¹ mağaranın girişindeki “taştan büst”ün sağ tarafının bıyıklı bir erkeğe, sol tarafının ise muhtemelen arslan ya da leopar gibi etobur bir kedigile ait olduğu yorumu dikkat çekici.² Üst Paleolitik şamanizminin göstergelerinden olan bu antropomorfik “büst”, belli ki mağaraya yani ayine gelenleri girişte karşılıyor ve nereye gittikleri konusunda onlara bir mesaj veriyor. Sahip olduğu bilgi ve becerilerin somut göstergesi olan biçimiyle de saygı ve korku uyandıran şaman, hakimiyet alanında olan-biten her şeyi gözetliyor.

Freeman ve Echegaray, age, s. 11.

Freeman ve Echegaray, age, s. 12.

Karahantepe’de başlayan yerleşikleşmeye rağmen avcı-toplayıcı üretim ve örgütlenme biçiminin benzer olduğu düşünülürse, kozmik bütünselliği temsil eden şamanik temsillerin anaolojik olarak yorumlanmasında bir beis olmasa gerektir.

Bu çerçevede, havuzlu alandaki büstün hem erkek hem kadın hem de yılan özelinde tüm hayvanları uhdesinde toplayan bir temsil gücüne işaret ettiği düşünülebilir. Daha önce “Balıklıgöl Heykeli” yazımda önerdiğim gibi, Balıklıgöl Heykeli’nden Kilisik Heykeli’ne bölgede çokça bulunan “totem direkleri”nin ortak bifr özelliği bu açıdan dikkat çekicidir. Adeta ortak canı olan ve yaşamak için tek bir vücut halinde davranmak zorunda olan tüm varlıkların uyumlu birlikteliği temsil edilmektedir. Dolayısıyla, inisiyasyon törenlerinde kullanılan havuzlu alandaki başın da yılan kuyruğuyla birlikte düşünüldüğünde tüm canları bünyesinde toplayan şamanı işaret ettiği önerilebilir.

https://aktuelarkeoloji.com.tr/kategori/yazilar/balikligol-heykeli

Kısacası, kazılar ilerledikçe mevcut verileri yorumlamanın daha da kolaylaşacağı açık. Tabii aksine veri olmadıkça tüm bulguların dönüşerek de olsa bir şekilde süren avcı-toplayıcı anlam dünyası içinden yorumlanmasının gerektiği de…

^{(1) Bkz. L G Freeman ve J G Echegaray, “El Juyo: A 14,000-year-old sanctuary from Northern Spain”, History of Religions, Vol 21, No 1, 1981, s. 5.}

^{(2) Resimle desteklenmiş yorumlar için bkz. Freeman ve Echegaray, age, s. 5 ve 10-19.}